Zgromadzenia Reprezentantów w latach 1816–1844...

ZGROMADZENIA REPREZENTANTÓW

W LATACH 1816–1844 (OGÓLNIE)

Kontekst ogólny

W 1815 roku na Kongresie Wiedeńskim, wytyczającym nowy ład w epoce ponapoleońskiej, na ziemiach polskich utworzono: Królestwo Polskie (tzw. kongresowe) w unii personalnej z Rosją, Wielkie Księstwo Poznańskie pod panowaniem pruskim oraz na obszarze Krakowa i jego okolicy Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg, zwane też Rzeczpospolitą Krakowską, pod protektoratem trzech mocarstw, tj. Cesarstwa Austrii, Imperium Rosyjskiego i Królestwa Prus. Kraków z okolicą stał się nietypowym na arenie międzynarodowej organizmem, państwem-miastem ze swoją konstytucją, o ograniczonej suwerenności politycznej, a zarazem autonomicznym, z pełną, polską tożsamością narodową (jak to określano: „ostatnim skrawkiem niepodległej Rzeczypospolitej”). Na czas trzech dekad trwania miasta w tym kształcie przypadają: zryw wolnościowy na ziemiach polskich w postaci powstania listopadowego w latach 1830–1831, okupacja przez wojska rosyjskie w 1831 roku, okupacja przez wojska austriackie w latach 1836–1841 oraz narodowo-społeczna rewolucja krakowska w 1846 roku, która po interwencji wojsk trzech mocarstw okazała się kresem państwa-miasta.

Kraków i jego ustrój

W 1815 roku łączna powierzchnia miasta Krakowa wraz z Okręgiem wynosiła ok. 1200 km² zamieszkałych przez ok. 95 000 osób; w 1843 roku liczba ta wynosiła już ok. 146 000 mieszkańców. Miasto wraz z niewielkim, przyległym terytorium funkcjonowało pod wspólną nazwą „Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg” („wolne” – oznaczało obszar wolnohandlowy, otwarty, bez cła dla importu towarów z zagranicy) oraz używaną także oficjalnie „Rzeczpospolita Krakowska”.

  Było to nietypowe, w wymiarze europejskim mikroskalowe państwo-miasto o własnej podmiotowości międzynarodowej, z suwerennością ograniczoną na rzecz trzech „mocarstw opiekuńczych”, tj. Austrii, Rosji i Prus. Z punktu widzenia władz miejskich charakterystyczny był brak odrębnych władz dla samego miasta Krakowa. Ustanowione w Wolnym Mieście Krakowie organy władzy miały właściwość terytorialną rozciągającą się jednocześnie na teren właściwego miasta, jak i na obszar do niego przyległy, objęty granicami tego organizmu. Ustrojowo nie było podziału na centralne miasto i przyległy okrąg. Dopiero na najniższym – gminnym – szczeblu podziału administracyjnego rozróżniono gminy miejskie i wiejskie. Całość dzieliła się więc na 11 gmin miejskich pokrywających obszar miasta Krakowa w jego granicach z 1809 roku, czyli z Kazimierzem i bez Podgórza (od 1838 roku 5 cyrkułów) oraz 17 gmin wiejskich tworzących okręg (od 1838 roku 10 dystryktów). Organem przedstawicielskim, uchwałodawczym, było Zgromadzenie Reprezentantów WMK (też pod nazwami „Izba Reprezentantów” i „Sejm Wolnego Miasta”) . Tu z jednej strony analogia z izbą parlamentarną, z drugiej zaś równoważność z radą miejską. Organem wykonawczo-zarządzającym wyposażonym w kompetencje prawodawcze był Senat Rządzący WMK z prezesem na czele. Tu z kolei analogia do rządu z premierem, ale i równoważność z zarządem miasta i jego prezydentem. Zgromadzenie Reprezentantów liczyło 43 osoby (od 1833 roku – 30), zasiadali w nim delegaci Senatu Rządzącego, Kapituły Krakowskiej, Akademii Krakowskiej / Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz przedstawiciele sędziów pokoju, a także reprezentanci pochodzący z bezpośrednich wyborów przeprowadzanych w gminach miejskich i wiejskich (od 1833 roku w cyrkułach i dystryktach). Z założenia Zgromadzenie w odnawianym corocznie składzie obradowało w każdym roku na jednej, wieloposiedzeniowej sesji (od 1833 roku co 3 lata). Senat Rządzący składał się 12 senatorów (od 1833 roku – 8) oraz prezesa Senatu – wybierani byli przez Zgromadzenie Reprezentantów z wyjątkiem 2 senatorów delegowanych przez Kapitułę Krakowską i Akademię Krakowską / Uniwersytet Jagielloński (ten przywilej UJ utracił w 1833 roku). Na czele gmin wiejskich i miejskich stali wójtowie pochodzący z bezpośrednich wyborów dokonywanych na zgromadzeniach gminnych (od 1933 roku w mieście komisarze cyrkułowi mianowani przez Dyrekcję Policji WMK, natomiast w okręgu komisarze dystryktowi mianowani przez Senat Rządzący WMK). Ten ustrój, mocno zachwiany zmianami konstytucji od 1833 roku, przetrwał do upadku państwa-miasta w roku 1846.

Zgromadzenie Reprezentantów

Prezydentura miasta – przewodniczenie Zgromadzeniu Reprezentantów

W WMK odpowiednikiem przewodniczącego rady miejskiej był marszałek Zgromadzenia Reprezentantów, zarządu miejskiego – Senat Rządzący, natomiast prezydenta miasta – prezes Senatu Rządzącego. Stanowisko marszałka Zgromadzenia było odrębne od urzędu prezesa Senatu, choć istniały istotne powiązania: na przykład osobę marszałka zgłaszał Zgromadzeniu do wyboru Senat z prezesem na czele, z kolei prezes ten był wybierany przez Zgromadzenie. Prezesami Senatu w WMK byli: Stanisław Wodzicki, Kasper Wieloglowski, Józef Haller i Jan Chrzciciel Schindler.

Podstawowa dla ustroju miasta regulacja prawna

Traktat dodatkowy między Rosją, Austrią i Prusami zawarty 3 maja 1915 roku w Wiedniu wraz z konstytucją WMK z 9 czerwca 1815 roku oraz konstytucja WMK (tzw. rozwinięta) z nowelami z lat 1837, 1838 i 1839, jak też artykuły przechodnie z 27 lipca 1833 roku (Tokarz 1932; Bieniarzówna 1951)

Główne źródła archiwalne, podstawowa literatura

ANK, Archiwum Wolnego Miasta Krakowa, sygn. 29/200/21–61; DRWMK 1816–1828, 1833, 1837, 1844–1845; Bartel 1976; Bieniarzówna 1948; Bieniarzówna 1994-I; Wachholz 1957

Informacje poszerzające w tomach serii Poczet Krakowski

Poczet 2010, s. 44–47, 757–776; Poczet 2018, s. 112–136, 341–430

POCZET REPREZENTANTÓW

W LATACH 1816–1844

Uwaga: schemat „wizytówek” dla spisów poniżej – patrz s. 25, lit. C

ZGROMADZENIE REPREZENTANTÓW

W ROKU 1816

* Nadzwyczajne, prawodawcze Zgromadzenie mające dokonać kodyfikacji szeregu działów prawa zbierało się lub próbowało się zebrać na sesje (problemy z prawomocnością obrad) jeszcze wielokrotnie. Skuteczne obrady odbyły się: 20 października 1817 roku, między 7 stycznia a 3 marca 1818 roku (obradowano na co najmniej 21 posiedzeniach), następnie 17 czerwca 1822 roku, 17 czerwca 1823 roku oraz 28 lutego, 17 czerwca i 31 października 1825 roku. Późniejsze próby wznawiania obrad okazywały się nieskuteczne z powodu braku kworum.

marszałek Zgromadzenia 880 (też: 884) Dawid OEBSCHELWITS     patrz niżej nr 884 22 stycznia 1816 roku wybór na funkcję marszałka