Jurydyki były położone w zasadzie w bezpośrednim sąsiedztwie murów miejskich Krakowa, był to jak gdyby pierwszy pierścień okalający miasto. Drugi pierścień, już bardziej rozległy, sięgający niekiedy daleko na zachód lub północ od miasta, stanowiły wsie podmiejskie (na przykład Krowodrza). Pozostające na orbicie Krakowa, powiązane z nim były przede wszystkim gospodarczo, głównie jako producenci ogrodowo-warzywni i zbożowi, na północy mięsni, w kierunku wschodnim zaś leśno-tartaczni, ale także prawnie – formalne ścieżki związane z tytułami własności wiodły do miasta czy to jako właściciela, czy też jako siedziby innych podmiotów będących ich posiadaczami. O ile jurydyki zamieszkiwali głównie rzemieślnicy z aspiracjami do bycia „przedmieszczanami”, to wsie zaludniali włościanie, w okresie pańszczyźnianym tak czy inaczej przywiązani do ziemi formalnie, niestanowiący dla mieszkańców Krakowa konkurencji, jak to miało miejsce w przypadku jurydyk, gdzie na tym tle wybuchały konflikty choćby między cechami krakowskimi a jurydycznymi „partaczami”.Zatem pierścień wiejski stanowił najbliższe zaplecze gospodarczo-żywnościowe Krakowa. Miał je zapewne na myśli książę Bolesław Wstydliwy, zawierając w 1257 roku w akcie lokacyjnym Krakowa sformułowanie: Chcemy, aby mieli pod orkę, na pastwiska i inne potrzeby i nadajemy temu miastu prawem dziedzicznym (tłum. Bożena Wyrozumska) – z aktu tego wywodziła się część własności ziemskiej miasta.
Z czasem ze zmieniającej się mozaiki tytułów własnościowych do ziem przechodzących z podmiotu na podmiot wykrystalizowały się grupy wsi podkrakowskich, przyszłych gmin podmiejskich w rozumieniu już nowożytnym, wyodrębnionych z punktu widzenia ich własności – były to: wsie miasta Krakowa (Czarna Wieś, Grzegórzki z Piaskami, Dąbie), królewskie, pozostające w gestii wielkorządcy krakowskiego (Nowa Wieś Królewska, Łobzów, Płaszów, Dębniki), duchowne, a ściślej: zakonne (Zwierzyniec, Półwsie Zwierzynieckie i Krowodrza) oraz o własności mieszanej, w zasadzie duchowno- prywatnej (Ludwinów i Zakrzówek).
Co charakterystyczne, zdecydowanie największy areał ziemi skupiły w swoich rękach zakony: norbertanek (Zwierzyniec, Półwsie Zwierzynieckie) i duchacy (Krowodrza) – z tytułami lub roszczeniami prowadzącymi do długotrwałych sporów z miastem. Sam Kraków swoją niekwestionowaną własność utrzymał przez wieki, lecz mieszczanie krakowscy nie wykształcili liczącej się, swojej własności ziemskiej: wsi okołomiejskich, które stanowiłyby silną i trwałą własność prywatną w rękach mieszczańskich (że własność szlachecka w najbliższej okolicy Krakowa nie stanowiła istotnej wielkości). Mieszczanie mieli prawo nabywania ziemi, wręcz byli do tego zachęcani – w latach 1377 i 1378 Ludwik Węgierski nadał im specjalne przywileje: po pierwsze, w razie gdy mieszczanin nabędzie dobra odległe najdalej dwie mile od miasta, to może je posiadać na prawie magdeburskim bez starania się o specjalny przywilej, i po drugie, jego wieś podlegałaby mu z prawem sądowym, jak szlachcicowi, a w obrębie tych dwóch mil byłby zwolniony z niektórych świadczeń obowiązujących szlachtę, na przykład z obowiązku służby wojskowej i płacenia poboru. Znane są dawne już własności możnych mieszczan krakowskich, jak Wierzynków, Morsztynów czy Borków, później Decjuszów, Bonerów – żeby posłużyć się tylko znaczniejszymi nazwiskami – lecz były to bardziej enklawy, z czasem dzielone i sprzedawane, niż silna i stabilna własność prywatna w bezpośredniej bliskości miasta. Regułą było uzyskiwanie przywileju lokacyjnego dla wsi opartego na prawie magdeburskim – dokonywano przeniesienia na nie wsi w przypadku wcześniejszej lokacji na prawie polskim czy średzkim (tak uczynił Kazimierz Wielki z Czarną Wsią, dla której prawa sądownicze sprzedał w 1363 roku miastu Krakowowi). Wsie były więc zorganizowane według tego samego modelu co jurydyki, z wwójtem na czele i ławą sądową pod zwierzchnią władzą właścicielską. Zasady rządzące tym samorządem były takie same, jak opisane wyżej dla jurydyk. Jak zaznaczono już w rozdziale wstępnym, materiał archiwalny po dawnych wsiach podkrakowskich z czasów przedautonomicznych zachował się w stanie szczątkowym – pewnym wyjątkiem są tu wsie Krowodrza i Nowa Wieś, w przypadku których przetrwał ograniczony zasób ksiąg wiejskich. Rekonstrukcja samorządu wiejskiego i jego zmian przez wieki nie jest na tej podstawie możliwa, a ślady po tamtejszych wójtach zachowały się tylko w danych księgach parafialnych, gdzie byli zapisywani w aktach metrykalnych z tytułem urzędu. Pojawiają się też, podobnie jak w przypadku jurydyk, wielopokoleniowe dynastie wójtów, przykładowo w Łobzowie rodzina Dubielów, która w latach 1704–1713 wydała wójtów Macieja, Wawrzyńca i Jana, rodzina Stypułów, z której w latach 1736–1848 pochodzili wójtowie Jan, Dominik, Bartłomiej, Marcin starszy i Marcin młodszy, czy rodzina Sapetów – wójtowie Szymon, Jan i Piotr w latach 1736–1851.
Wiek XVIII przyniósł, wraz ze zmierzchem pełnego poddaństwa mieszkańców wsi jej właścicielowi, prawne wyodrębnienie się gromady rozumianej jako ogół poddanych mieszkających we wsi, zaczął się więc kształtować ustrój gromadzki. Realizuje się wówczas samorządność gromadzka (wójt z przysiężnikami, czyli ławnikami sądowymi), będąca nie tyle przejawem świadomej dążności włościan do samostanowienia, ile dogodnym instrumentem w rękach właściciela wsi, dzięki któremu przerzucał on swoje obowiązki na mieszkańców wsi, szczególnie w wymiarze ściągania podatków i danin na rzecz państwa i dworu (podmiotem odpowiedzialnym za to stawała się cała gromada). Był też i inny aspekt umacniania wiejskiego samorządu, o którym już w 1675 roku pisał Jakub Kazimierz Hauer (Oekonomika ziemska generalna): Aby panowie dziedziczni y arendarze mieli swoją cichą y wolną głowę, ani kłótni, ani turbancyey niepotrzebnej nie używali z poddanemi, także urzędnicy z niemi w pokoju zostawali, do tego zabiegając wszystkim złościom, opacznemu udaniu, wymyślnym plotkom y ladajakim baykom, które pochodzą z niepohamowaney
Część laski gminnej Nowej Wsi oraz górna część laski gminnej Łobzowa – symbole władzy wójtowskiej; obie z przełomu XVIII i XIX wieku (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. A IV-533, A IV-582)
zawziętości, z zemsty y z poduszczenia między sobą y dworem, czasem z małej rzeczy, albo większey okazyey y przyczyny, zwykły brać niebespieczną górę, które zawsze osoby mieszają do zwodów y różności przywodzą; a tak lepiey niech się sami między sobą kłócą y strzegą. Więc aby prawda dowodna w każdej sprawie przy swojej znaydowała się słuszności y sprawiedliwości, przeto sama wieś między sobą sądzić się powinna, według takowego między nimi postanowienia i porządku. Mowa więc zatem o prostej dogodności dla właściciela-pana, płynącej z funkcjonowania zorganizowanej gromady.
Ustrój gromadzki kształtujący się w XVIII wie- ku miał umocowanie w powstającym zwyczaju i praktyce. Utrwala się wówczas wyodrębnione dobro gromadzkie (drogi i place publiczne, pastwiska i lasy oddane przez właściciela do wspólnego użytkowania), kształtują się kompetencje zgromadzenia wiejskiego i wójta z ławą w postaci: udziału w prawodawstwie wiejskim realizowanym przez właściciela oraz w sądownictwie lokalnym w pierwszej instancji z odwołaniem do sądu właścicielskiego, prawa wyboru urzędników wiejskich z prawem ich akceptacji przez właściciela, możliwości uchwalania składek na cele gromady, prawa do kontroli urzędników gromadzkich i ogólnego nadzoru nad stosunkami wiejskimi. Co do istoty kształt ten niewiele się zmienił pod zaborem austriackim, zyskując jednak normatywne ramy.
Z interesującej dla niniejszej publikacji perspektywy przyszłego włączenia obszarów wsi podkrakowskich w obręb miasta decydującym punktem wyjściowym było uzyskanie przez te wsie statusu samorządowych gmin. Stało się to w ramach procesu przechodzenia systemu ustrojowego Galicji na model autonomiczny, oparty o samorządy terytorialne. Pierwsze zapowiedzi urządzenia samorządnych gmin zapowiadały konstytucje austriackie z lat 1848 i 1849, lecz wydana na ich podstawie w 1849 roku pierwsza ustawa gminna dla krajów niewęgierskich na terenie Galicji w odniesieniu do gmin miejscowych nie weszła w życie. Druga próba, w postaci ustawy gminnej z 1851 roku, także się nie powiodła, a to z powodu konstytucyjnych zmian ustrojowych w monarchii austriackiej. Dopiero w roku 1866 wyszła właściwa ustawa gminna galicyjska z uzupełniającą ją osobną ustawą o obszarach dworskich, które wydzielono ze związku gmin miejscowych i urządzono jako osobne jednostki administracyjne (ustawa weszła w życie w 1867 roku). W oparciu o tę regulację powołano do życia gminy samorządowe wiejskie, w których ustanowiono dwojakiego rodzaju władze gminne: radę gminną jako ciało uchwałodawcze i nadzorcze oraz zwierzchność gminną jako władzę wykonawczą i zarządzającą. Rada gminna, licząca od ośmiu do trzydziestu sześciu członków, w zależności od wielkości gminy, pochodziła z wyborów; prawa wyborcze mieli mieszkańcy gminy opłacający podatki bezpośrednie. Z kolei rada gminna wybierała zwierzchność, a w jej składzie wójta (nazwanego później naczelnikiem gminy, choć w potocznym użyciu utrzymała się dawna nomenklatura) i minimum dwóch asesorów („ przysiężników”). Rada powoływała też urzędników gminnych i służby wyspecjalizowane, na przykład straż polową do nadzoru nad przestrzeganiem porządku w sprawach rolnych, w tym nienaruszania granic własności. Mandaty rady gminnej zwierzchności trwały trzy lata, od 1884 roku wprowadzono sześcioletnią kadencję. W zakresie działania gmin rozróżniano sprawy własne i sprawy poruczone. Do zadań własnych należał zarząd majątkiem gminnym i policją w gminie (policja bezpieczeństwa, polowa, leśna, wodna, obyczajowa, sanitarna, czuwania nad środkami żywności, pożarna, budowlana, targowa, nadzór nad miarami i wagami, nad czeladzią, nad wyrobnikami itd.). Gmina miała prawo wydawania przepisów porządkowych oraz nakładania podatków na rzecz szkół i dróg. Do wyłącznej kompetencji wójta-naczelnika gminy należały sprawy policyjne. Natomiast do zakresu działań poruczonych, to jest wypełnianych na zlecenie władz rządowych w sprawach należących do administracji rządowej, należał pobór podatków i załatwianie kwestii wojskowych –
Odznaki wójtowskie gminy Dąbie: pierwsza z orłem austriackim i monogramem cesarskim w tarczy, datowana na drugą połowę XIX wieku, druga z orłem polskim, pochodząca z roku 1907 (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, nr inw. 398/III, 126/III/1)
w tym zakresie zwierzchność gminna podlegała starostu rządowemu, powiatowemu. Starostwo miało też prawo nadzoru nad zgodnością działania gminy z prawem w zakresie jej spraw określonych wyżej jako własne. Okołokrakowskie gminy położone po lewej stronie Wisły podlegały starostwu krakowskiemu, natomiast gminy prawobrzeżne – starostwu wielickiemu.
Jednostkami wydzielonymi z gmin pozostały obszary dworskie, z wyłączeniem uprawnień gminy do prowadzenia policji w karczmach zlokalizowanych w tych obszarach. Przełożonym obszaru dworskiego był jego właściciel, posiadający uprawnienia i obowiązki analogiczne jak w przypadku władz gminnych, które realizował osobiście lub przez ustanowionego zarządzającego.
Już od czasów Sejmu Czteroletniego i ustawy o miastach z roku 1791 kwestia poszerzenia granic miasta Krakowa stała się kwestią aktualną i powracającą cyklicznie. W miarę kolejnych wydarzeń powodujących istotne, ale niestabilne, przemiany ustrojowe, właśnie to powiązanie ze zmiennymi wydarzeniami (reformy schyłku I Rzeczypospolitej i ich zahamowanie – insurekcja kościuszkowska – okupacja pruska – pierwsza zaborcza okupacja austriacka – okres Księstwa Warszawskiego – doba Rzeczypospolitej Krakowskiej – druga zaborcza podległość monarchii austriackiej) powodowało, że żadne z próbowanych w tej materii rozwiązań nie okazywało się trwałe. Jak już wspominano, okresowo w granicach Krakowa znajdowały się Czarna Wieś, Nowa Wieś, Łobzów, Krowodrza, Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie, nie scalając się z miastem w rzeczywisty sposób choćby z braku czasu i z powodu przerw w ich przynależności do organizmu miejskiego spowodowanych kolejnymi, zmieniającymi stan wydarzeniami. Trzeba także stwierdzić, że próby włączania podmiejskich terenów wiejskich nie miały (w przeciwieństwie do kwestii likwidacji i włączenia do miasta obszarów jurydyk) charakteru klarownego i zdecydowanego. Przykładowo tworzono nieczytelne konstrukcje „przedmieść” (w granicach Krakowa, jednak wyłączonych z granic miasta, choć podlegających zwierzchności magistratu krakowskiego itd.), których charakter i status, zanim się ukształtowały, stawały się nieaktualne, a rozwiązania pośrednie przechodziły do historii jako epizody.
Dopiero nastanie epoki autonomicznej w ramach cesarstwa austriackiego ustabilizowało stan prawny, zarówno z punktu widzenia ustroju gmin
Opaska na ramię z odznaką zaprzysięgłej straży polowej gminy Płaszów, datowana na drugą połowę XIX wieku (w centrum herb Galicji Zachodniej – czarna kawka nawiązująca do herbu ziemi halickiej i trzy korony utożsamiane z herbem biskupstwa krakowskiego), oraz odznaka straży polowej gminy Krowodrza, datowana na koniec XIX wieku (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, nr inw. 396/III, 397/III)
miejskich i wiejskich, jak i podziału terytorialnego. Samorządny Kraków, już w rozumieniu samorządności bliskiej współczesnej, otoczony czternastoma samorządnymi gminami wiejskimi – to pole wyjściowe dla poszukiwań nowych rozwiązań terytorialnych. Niedługo po uzyskaniu w latach 1866 i 1867 autonomii, bo już w roku 1889, za kadencji prezydenta Feliksa Szlachtowskiego, rada miejska poleciła magistratowi przygotowanie wniosków w sprawie wcielenia obszarów podmiejskich do miasta, powtarzając tę wytyczną w roku 1898, za prezydentury Józefa Friedleina, co konsekwentnie podjęto od roku 1902, kiedy pierwszym wiceprezydentem był Juliusz Leo. Za czasów swej prezydentury od 1904 roku kwestią pierwszoplanową uczynił on ideę tworzenia Wielkiego Krakowa.
Zaledwie półtorej dekady od jej ziszczenia się wśród zasadniczych powodów realizacji programu wcielenia gmin sąsiadujących podawano:
– ogólną dążność miast do rozszerzania granic swoich terytoriów (do Wiednia już w 1890 roku wcielono w całości trzydzieści sześć gmin, częściowo dziewiętnaście, do 1901 roku powiększono Pragę, w 1903 roku Drezno, podobnie poszerzono terytorialnie Warszawę i Poznań);
– wzrost i rozwój gmin podmiejskich pod względem budowlanym, ludnościowym i przemysłowym powodował uszczerbek dla gminy miasta Krakowa, która wyludniając się na ich rzecz, traciła stale swą siłę ekonomiczną i gospodarczą (ale trzeba też przypomnieć, że równolegle uzasadniano konieczność poszerzenia terytorium miasta jego drastycznym przeludnieniem);
– topograficzną łączność Krakowa z terytoriami gmin sąsiednich i korzyści, jakie gminy te odnosiły bez żadnych świadczeń wzajemnych z bezpośredniego sąsiedztwa z miastem;
– sprawę budowy kanału spławnego Wiedeń–Kraków, kanalizację Wisły i zamierzoną przez rząd austriacki budowę portu kanałowego pod Krakowem;
– przesunięcie rejonu fortecznego (przepisy wojskowe, tak zwane ustawy demolacyjne, długo blokowały możliwości budowlano-rozwojowe);
– szczupłość terytorium krakowskiego;
– konieczność wspólnej, odpowiadającej interesom większego miasta i jego przyszłemu rozwojowi, administracji, zwłaszcza w dziedzinie polityki komunikacyjno-regulacyjnej, inwestycyjnej i sanitarnej, wynikającej z topograficznej łączności Krakowa z gminami sąsiednimi.
Proces budowania Wielkiego Krakowa, negocjacje i porozumienia z poszczególnymi gminami i władzami powiatowymi, uzyskiwanie akceptacji poszczególnych szczebli władz krajowych i centralnych, z cesarzem na końcu, a także szczegółowe zasady, na jakich gminy zostały wcielone do miasta, posiadają bogatą literaturę. W niniejszej publikacji istotne jest, że z czternastu gmin okalających Kraków do roku 1912 przyłączono w całości dwanaście, likwidując tym samym ich samodzielny byt – był to kres wsi podkrakowskich wspomnianego drugiego pierścienia otaczającego Kraków (z pozostałych dwóch gmin: Prądnika Białego i Prądnika Czerwonego, wcielono do miasta tylko fragmenty ich obszarów, a gminy te funkcjonowały samodzielnie aż do ich włączenia w granice miasta w 1941 roku).
Karty tytułowe księgi ławniczej jurydyki Garbary, obejmującej lata 1595–1598, oraz księgi ławniczej jurydyki Biskupie z lat 1650–1655 (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. Jur. IV-15, s. tytułowa, Jur. I-25, s. tytułowa)
