W roku 2010 wydany został staraniem Urzędu Miasta Krakowa Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010). Ta pełna (na miarę źródeł) prezentacja naczelników Krakowa w całej historii istnienia gminy miejskiej niebawem znalazła kontynuację wynikającą z oczywistego stwierdzenia, że swój godny upamiętnienia wkład w jego rozwój i współczesny kształt mają także naczelnicy miast, jurydyk i gmin wiejskich przyłączonych do Krakowa na różnych etapach jego rozwoju przestrzennego.
Już w 2013 roku ukazał się więc Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 roku. Prezentację tytułowych naczelników doprowadzono w nim do czasów, w których ukształtowano granice Wielkiego Krakowa, do momentu przyłączenia do Krakowa miasta Podgórza włącznie.
Niniejszy tom jest ciągiem dalszym tych prezentacji – przedstawia naczelników gmin wiejskich sąsiadujących z granicami najpierw Wielkiego Krakowa, następnie Krakowa w coraz to nowych, poszerzających się jego granicach, gmin, które po roku 1915 utraciły swoją odrębność i podmiotową samodzielność, w wyniku przyłączenia do miasta.
Podobnie jak w poprzednich, wskazanych wyżej tomach przedmiotem Pocztu jest nie przedstawienie dawnych gmin i ich historii, lecz przywołanie pamięci o ich naczelnikach – zestawienie postaci kierujących lokalnymi samorządami, których działalność ustała z chwilą przyłączenia danych terytoriów do Krakowa. Istotą niniejszej publikacji są ludzie, a czas, miejsce i organizacja ustrojowa stanowią kontekst. I podobnie jak w tomie obejmującym obszary przyłączone do Krakowa do 1915 roku, tak i w obecnie prezentowanym Poczcie przestawione zostają jedynie wykazy tych postaci w zakresie, na jaki pozwalają dostępne źródła. Wykazy te obejmują prawie 1000 naczelników gmin, przedstawicieli wszystkich jednostek osiedleńczych przyłączonych w całości do Krakowa po 1915 roku, a jednocześnie przedstawicieli różnych epok historycznych i w ślad za tym różnych rozwiązań ustrojowych. O zestawienia pełniejsze, nawet aspirujące do możliwej źródłowo kompletności, mogą pokusić się opracowania monograficzne, obejmujące jednostkowy obszar lub konkretną epokę.
Punktem wyjściowym tomu jest stan po ukształtowaniu się Wielkiego Krakowa w wyniku poszerzenia granic miasta w latach 1910–1915. Stan oznaczający miasto o powierzchni 46,9 km², na którą złożyły się: historyczny trzon lokacyjny w obrębie murów miasta zastąpionych Plantami, przyłączone na przełomie XVIII i XIX wieku dawne miasta Kleparz i Kazimierz ze Stradomiem oraz jurydykami, jak również dopiero co włączone w granice Krakowa, do tej pory go okalające gminy wiejskie oraz dotychczas odrębne miasto Podgórze.
Punktem końcowym dla tego tomu jest Kraków w dzisiejszych jego granicach, ukształtowanych w kolejnych, po 1915 roku, poszerzeniach miejskiego terytorium, mający aktualnie powierzchnię 326,8 km².
Ten proces poszerzania terytorium miasta, skutkujący około siedmiokrotnym pomnożeniem zajmowanego obszaru, zamyka się więc w przedziale stulecia 1915–2015. W istocie jednak przebiegał w latach 1941–1986, kiedy to nastąpiły trzy wielkie przemiany terytorialne i jedna istotna korekta granic, dokonane:
– w roku 1941 w związku ze „stołecznością” Krakowa w ramach niemieckiego Generalnego Gubernatorstwa,
– w roku 1951 w związku z budową kombinatu metalurgicznego i dzielnicy (w pierwotnych zamysłach miasta) Nowa Huta,
– w roku 1973 w związku z reformą administracji państwowej sytuującej Kraków jako województwo miejskie,
– w roku 1986 w związku z korektą przebiegu granic miasta wynikającą z lokalnych potrzeb.
Poza tymi czterema etapami zmian granic Krakowa po 1915 roku kilkakrotnie następowały także incydentalne włączenia do miasta różnych obszarów – będzie o nich mowa dalej.
Przedmiotem jest prezentacja naczelników – „głów” samorządowych: sołtysów, wójtów i im równoważnych – wyodrębnionych i zorganizowanych jednostek osiedleńczych podstawowego stopnia, to jest wsi, gromad i gmin. Interesuje nas zatem okres samodzielności tych jednostek osiedleńczych i postacie kierujące ich samorządami, od czasów wyznaczonych najstarszymi datami źródłowymi powiązanymi z postaciami naczelników do momentu likwidacji miejscowości przez fakt przyłączenia do Krakowa.
W grę wchodzą więc jednostki osiedleńcze samodzielne, z własną władzą nie typu właścicielskiego, lecz samorządowego, działające na szczeblu najniższym w hierarchii jednostek podziału terytorialnego, które w wyniku włączenia do Krakowa przestały odrębnie istnieć na mapie administracyjnej, a stały się częścią jego podmiotowości miejskiej, co jednocześnie oznaczało ustanie działania ich władz samorządowych z własnymi sołtysami i wójtami na czele.
W tej sytuacji poza orbitą zainteresowania muszą pozostawać te jednostki osiedleńcze, które „oddały” Krakowowi tylko fragmenty swoich terytoriów, nie tracąc przy tym swojej odrębnej tożsamości. Po roku 1915 nastąpiło kilka tego typu fragmentarycznych przyłączeń korygujących granice miasta, żeby przywołać włączenia:
– w 1917 roku zakupionego przez miasto Lasu Wolskiego,
– w 1927 roku gruntów sąsiadującej gminy Wola Duchacka, stanowiących teren cmentarza izraelickiego,
– w 1973 roku części gmin Batowice, Libertów i Lusina,
– w 1986 roku części gminy Dziekanowice,
– w 2012 roku część wsi Zastów należącej do sąsiadującej gminy Kocmyrzów-Luborzyca.
Z innego powodu poza zainteresowaniem pozostaje kolejne incydentalne włączenie z roku 1925, mianowicie obszarów dworskich Piaski i Łobzów – w których nie było władz samorządowych, lecz zarząd właścicielski.
W obrębie zainteresowania pozostają wyłącznie sołtysi i wójtowie jednostek szczebla podstawowego. Poza Pocztem pozostają więc te jednostki, które obejmują inne, mniejsze, jak gminy wiejskie z wójtami w okresie Rzeczypospolitej Krakowskiej, grupujące wsie z sołtysami, czy gminy zbiorcze ze swoimi wójtami w okresie autonomii galicyjskiej i od 1934 roku grupujące gromady z sołtysami (tytułem przykładu: w 1867 roku utworzono gminę zbiorczą Bronowice Małe z wójtem na czele, w skład której wchodziły gromady ze swoimi sołtysami, a wśród nich gromada Bronowice Małe z sołtysem bronowickim – Pocztem objęty zostaje tenże sołtys bronowicki i inni sołtysi tej gminy zbiorowej, lecz wójt gminny pozostaje już poza ramami publikacji; nawiązując do przywołanych na początku Czepców, wójt gminy zbiorczej Bronowice Małe z 1900 roku Maciej Czepiec jako „instancja wyższa” w Poczcie nie znalazł się, ale jego pradziadek Piotr, sołtys bronowicki z 1828 roku, swojej miejsce tutaj zajął).
W tak zakreślonym polu postają 62 jednostki osiedleńcze ze swoimi sołtysowskimi czy wójtowskimi władzami, przyłączone do Krakowa po roku 1915, co oznaczało utratę i likwidację ich dotychczasowego prawno-administracyjnego statusu wsi, gromady czy gminy. Właśnie te
62 miejscowości stały się częścią Krakowa, tracąc swoją dotychczasową odrębność. Działo się to dla znakomitej większości z nich całościowo, jednym aktem przeprowadzonym w jednym z czterech wspomnianych już etapów poszerzania Krakowa z lat 1941, 1951, 1973 i 1983.
Tylko kilka miejscowości włączanych było w granice Krakowa częściami, dwustopniowo. Były to:
– Prądnik Biały (w latach 1910 i 1941),
– Prądnik Czerwony (w latach 1910 i 1941),
– Bieżanów (w latach 1941 i 1973),
– Zbydniowice (w latach 1973 i 1986).
W dalszych częściach tomu miejscowości te uwzględniane są pod datą ich ostatecznego przyłączenia.
Poniżej we Wprowadzeniu zamieszczono alfabetyczne zestawienie tych miejscowości, zorganizowanych w gromady lub gminy. Dodano tu także nazwy znajdujących się obrębie owych wsi mniejszych skupisk osiedleńczych powiązanych historycznie na zasadzie przynależności do wsi „głównej”, będącej lokalnym centrum oraz siedzibą władz wiejskich. Najczęściej miały one różnie rozumiany w różnych okresach historycznych status osady, wólki, kolonii czy przysiółka.
Różnie się układały w ciągu dziejowym relacje tych mniejszych ośrodków osadniczych z wsią „główną”. Najczęściej były one „od zawsze” podporządkowane innemu centrum w ramach szerokich granic wsi zorganizowanej w gromadę czy gminę. Bywało jednak, że miały okres samodzielnej świetności i własne władze wiejskie, później jednak zostały podporządkowane silniejszemu sąsiadowi, jak w przypadku samodzielnych Strzałkowic, z czasem stających się na trwałe już przysiółkiem Soboniowic. Bywało też, że te mniejsze ośrodki emancypowały się i uzyskiwały samodzielność z własnymi władzami wiejskimi, jak w przypadku Łęgu pierwotnie należącego do Czyżyn czy Jugowic oderwanych od Borku Fałęckiego i usamodzielnionych we własnej gromadzie. Bywały też przypadki tylko okresowego podporządkowania, jak w przypadku czasowego włączenia Górki Narodowej w organizm administracyjny Witkowic.
W każdym przypadku jako decydujący przyjęto w niniejszym Poczcie stan z chwili włączenia miejscowości do Krakowa (stąd w zestawieniu rok przyłączenia do niego).
Uczyniono tu jednak jeden wyjątek dotyczący Przylasku Wyciąskiego. Otóż osada ta przez wieki usytuowana była w gminie Wyciąże, nie będąc odrębną wsią i nie mając własnego samorządu, lecz status przysiółka. Spośród innych przysiółków wyróżniała się jednak tym, że jej obszar od XIX wieku stanowił odrębną jednostkę katastralną, co uwzględniono w niniejszym tomie w aneksach z mapkami do rozdziału o ustroju wsi, gmin i gromad podkrakowskich. Dopiero po II wojnie światowej Przylasek Wyciąski uzyskał samodzielny gromadzki status i w 1973 roku został przyłączony do Krakowa. Mając na uwadze tę incydentalność samodzielności i wielowiekowy związek ustrojowo- administracyjny z Wyciążem, Przylasek Wyciąski ujęto wraz z „głównym” Wyciążem.
Alfabetyczne zestawienie wsi (gromad i gmin) ujętych w tomie, z dodaniem jednostek osiedleńczych podporządkowanych
|
WIEŚ (GROMADA, GMINA) z osadą, wólką, kolonią lub przysiółkiem |
PIECZĘĆ/GODŁO starsze (rok sporządzenia odcisku) |
PIECZĘĆ/GODŁO młodsze (rok sporządzenia odcisku) |
rok PRZYŁĄCZENIA |
| BIELANY |  |
 |
1941 |
| BIEŃCZYCE |  |
 |
1951 |
| BIEŻANÓW z Kaimem |  |
 |
1973 |
| BODZÓW |  |
 |
1941 |
| BOREK FAŁĘCKI z Zaborzem |  |
 |
1941 |
| BRANICE z Chałupkami, Holendrami, Stryjowem, Wolą Rusiecką i Piaskami |  |
 |
1951 |
| BRONOWICE MAŁE |  |
 |
1941 |
| BRONOWICE WIELKIE |  |
 |
1941 |
| CHEŁM z Zakamyczem |  |
 |
1941 |
| CZYŻYNY |  |
 |
1941 |
| GÓRKA NARODOWA |  |
 |
1941 |
| GRĘBAŁÓW |  |
 |
1951 |
| JUGOWICE |  |
 |
1941 |
| KANTOROWICE |  |
 |
1951 |
| KOBIERZYN |  |
 |
1941 |
| KOSOCICE z Baryczą |  |
 |
1973 |
| KOSTRZE z Kołem Tynieckim |  |
 |
1941 |
| KOŚCIELNIKI z Cłem, Górką Kościelnicką, Stanisławicami (Stanisławowicami) i Zagrodami |  |
 |
1973 |
| KRZESŁAWICE |  |
 |
1951 |
| KURDWANÓW |  |
 |
1941 |
| LUBOCZA |  |
 |
1951 |
| ŁAGIEWNIKI |  |
 |
1941 |
| ŁĘG |  |
 |
1941 |
| ŁUCZANOWICE |  |
 |
1973 |
| MISTRZEJOWICE |  |
 |
1951 |
| MOGIŁA z Kopańcem i Kępą Przewozu |  |
 |
1951 |
| MYDLNIKI |  |
 |
1973 |
| OLSZA |  |
 |
1941 |
| OLSZANICA |  |
 |
1973 |
| OPATKOWICE |  |
 |
1973 |
| PIASKI WIELKIE |  |
 |
1941 |
| PLESZÓW z Kujawami i Kępą Kujawską |  |
 |
1951 |
| PRĄDNIK BIAŁY |  |
 |
1941 |
| PRĄDNIK CZERWONY |  |
 |
1941 |
| PROKOCIM |  |
 |
1941 |
| PRZEGORZAŁY |  |
 |
1941 |
| PRZEWÓZ |  |
 |
1973 |
| PRZYLASEK RUSIECKI |  |
 |
1973 |
| PYCHOWICE |  |
 |
1941 |
| RAJSKO z Pokusą |  |
 |
1973 |
| RAKOWICE z Wieczystą |  |
 |
1941 |
| RUSZCZA z Kępą Rusiecką |  |
 |
1951 |
| RYBITWY |  |
 |
1941 |
| RŻĄKA |  |
 |
1941 |
| SIDZINA |  |
 |
1973 |
| SKOTNIKI |  |
 |
1941 |
| SOBONIOWICE ze Strzałkowicami i Kopaniną |  |
 |
1973 |
| SWOSZOWICE z Siarczaną Górą |  |
 |
1973 |
| TONIE |  |
 |
1941 |
| TYNIEC z Kątami Tynieckimi i Podgórkami Tynieckimi |  |
 |
1973 |
| WADÓW |  |
 |
1951 |
| WĘGRZYNOWICE |  |
 |
1986 |
| WITKOWICE |  |
 |
1941 |
| WOLA DUCHACKA |  |
 |
1941 |
| WOLA JUSTOWSKA |  |
 |
1941 |
| WOLICA z Lasem Kościelnickim i Rogowem |  |
 |
1973 |
| WRÓBLOWICE z Pokrzywnicą |  |
 |
1973 |
| WRÓŻENICE |  |
 |
1986 |
| WYCIĄŻE I PRZYLASEK WYCIĄSKI |  |
 |
1973 |
| ZBYDNIOWICE |  |
 |
1986 |
| ZESŁAWICE z Dłubnią |  |
 |
1951 |
Na marginesie: przedstawione tu zestawienie, żeby nie powiedzieć – kolekcja, 122 dawnych pieczęci gminnych i gromadzkich ma wartość samą w sobie i zasługuje na odrębne opracowanie (komplet jest jeszcze bogatszy, vide strony poświęcone poszczególnym gminom).
Sumując: po roku 1915 do Krakowa w całości włączono 62 wiejskie jednostki administracyjne, co połączone było z likwidacją ich dotychczasowego statusu. Ponadto włączono części kilku sąsiadujących z Krakowem jednostek administracyjnych (z gmin Batowic, Dziekanowic, Kocmyrzowa-Luborzycy, Libertowa i Lusiny), co nie pociągało za sobą likwidacji ich prawno-administracyjnej odrębności – jak już wcześniej wskazano, z tego właśnie powodu nie zostały ujęte w Poczcie.
Tak zakreślone zostały trzy pola:
– podmiotowe (postacie naczelników lokalnych samorządów z dodaniem sołtysów dziedzicznych, o czym mowa w rozdziale Z ustroju wsi, gmin i gromad podkrakowskich);
– czasowe (od najstarszych wzmianek identyfikujących postacie, po likwidację i przyłączenie jednostki administracyjnej do Krakowa);
– terytorialne (62 wsie/gminy/gromady, z poprzednio podanym już zastrzeżeniem odnośnie do Przylasku Wyciąskiego).
Jak wcześniej zaznaczono, istotnym przedmiotem opracowania są spisy postaci naczelników – kierowników samorządowych. Zamierzeniem tomu nie jest opisywanie historii gmin, którymi im przyszło kierować, ale jedynie wskazanie lokalizacji, podanie podstawowych informacji wraz z genezą powstania (lokacje) oraz przemian ustrojowych ważnych dla rangi urzędu. W tym celu posłużono się posiłkowo szeregiem map i planów (prawie 250 pozycji), zarówno oryginalnych, jak i opracowanych specjalnie dla tego wydawnictwa. Skompletowano również i zaprezentowano bogaty oraz – jak się wydaje – unikatowy pakiet dokumentów pergaminowych (ponad 130 obiektów), począwszy od dwunastowiecznych, często do tej pory niepublikowanych w wymiarze ikonograficznym, a ukazujących średniowieczne korzenie zorganizowanych wsi podkrakowskich, o których mowa.
Do skompletowania reprezentacji naczelników gminnych władz samorządowych wykorzystano przede wszystkim zasoby źródłowe Archiwum Narodowego w Krakowie. Prowadzono kwerendy w aktach parafialnych i archiwach zakonnych oraz Archiwum Kurii Metropolitalnej i Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej. Pomocne okazały się rękopisy przechowywane w Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie oraz Bibliotece Jagiellońskiej, wykorzystano też zbiory Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu i Muzeum Narodowego w Krakowie – Biblioteki Książąt Czartoryskich. Sięgnięto także do pierwszych katastrów: metryki józefińskiej i metryki franciszkańskiej, przechowywanych w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie. W poszukiwaniach postaci posiłkowano się również literaturą pamiętnikarską oraz publikacjami związanymi tematycznie z historią danych terenów, gdzie także przywoływane były poszukiwane postacie.
Szeroko zakrojona kwerenda pozwoliła ustalić imiona prawie 1000 sołtysów dziedzicznych, wójtów i sołtysów wchodzących tu w grę gmin i gromad. To znikoma część tych wszystkich postaci, które przez wieki musiały się ze wskazanymi tytułami pojawić. W znakomitej większości ślad po nich zaginął, w jakiejś części pozostają ukryci w zakamarkach, do których prowadzący poszukiwania nie dotarli. Wbrew przewidywaniom trudności w ustaleniu spisów dla poszczególnych wsi, gmin i gromad dotyczyły nie tylko czasów dawnych, lecz także okresu powojennego, wydawałoby się, że wystarczająco zbiurokratyzowanego dla zachowania bogatych źródeł, z którego jednak dla tego najniższego szczebla zachowała się w interesującym nas zakresie nikła dokumentacja. Paradoksalnie najkompletniejsze tu źródła pozostały z okresu Wolnego Miasta Krakowa – Rzeczypospolitej Krakowskiej. W tej sytuacji każda zidentyfikowana postać stawała się cennym nabytkiem, wydobywanym z niepamięci, a łączna ilość postaci w spisach jest – wobec tych źródeł – satysfakcjonująca, szczególnie iż w zasadzie udało się zachować reprezentatywność w przekroju czasowym.
W wyniku tego dla każdej z wchodzących w grę jednostek osiedleńczych sporządzono odrębny spis naczelników ich samorządów, których istnienie udało się ustalić. Przy imionach podano obowiązującą nazwę funkcji oraz te lata pełnienia urzędu, które udało się bezsprzecznie stwierdzić, dodatkowo załączono reprodukcje fragmentów dokumentów, w których występuje dane imię, najczęściej wraz z zapisem pełnionego urzędu – tam też podano źródła, z których zaczerpnięto informacje o postaci. W ikonografii nie ograniczono się do ukazania zapisu imienia, lecz starano się pokazać nieco szerszy fragment dokumentu, ukazujący pewien kontekst, w granicach możliwości wynikających z objętości tomu.
Wspomniano już, że przez wieki koegzystencji „centralnej” wsi z jej przysiółkami (osadami, wólkami, koloniami) status tych ostatnich bywał zmienny. W niektórych przypadkach (Góra Kościelnicka, Koło Tynieckie, Piaski Małe, Siarczana Góra, Stanisławowice) uzyskiwały one wyższy, sformalizowany stopień odrębności, tworząc czasowo samodzielną jednostkę administracyjną z własnym wójtem lub sołtysem, by po pewnym czasie powrócić do „macierzystej” wsi i podległości jej władzom. Inaczej nieco, ale z podobnym skutkiem, działo się we wsiach Prądnik Biały i Prądnik Czerwony, gdzie z kolei struktura własności (duchownej lub szlachecko-duchownej) była rozdrobniona i wydzielały się odrębne części tych wsi. I znowu pojawiały się okresy, w których części te miały swoje samodzielne władze samorządowe – swoich wójtów czy sołtysów.
Nie byłoby problemu z czytelnym przedstawieniem tego w spisach postaci, gdyby nie fakt, że wójtowie czy sołtysi „centralnych” wsi, którym podlegały wspomniane przysiółki czy części wsi, podpisywali się na dokumentach (czy raczej „byli podpisywani”) z podaniem nazwy albo „centralnej” wsi (gminy, gromady), albo nazwy tegoż przysiółka lub części wsi. W tej sytuacji na podstawie zachowanego materiału źródłowego nie sposób już ustalić, czy mamy do czynienia z wójtem lub sołtysem całości gminy lub gromady, czy tylko jej przysiółka lub części wydzielonej ze względów własnościowych.
Tam, gdzie problem ten rozwiązuje wiedza o ustrojowych dziejach danej wsi, gminy lub gromady, tam dokonano rozgraniczeń co do terytorialnej właściwości wójta czy sołtysa oraz odpowiednio uwzględniono to w spisach. Jednak w większości przypadków tak szczegółowe dane o łączeniu się przysiółków z „macierzystą” wsią czy też o ich „emancypacji” nie zachowały się. W takich wątpliwych przypadkach daną postać zaliczano do rzędu wójtów czy sołtysów jednostki głównej, całościowej, „centralnej”. Problem ten dotyczy jednak tylko niektórych wsi, gmin oraz gromad, i to jedynie w określonych przedziałach czasowych. Spoglądając całościowo, regułą była jednak czysta konstrukcja, w której władza gminna/gromadzka rozciąga się na całą gminę/gromadę, z wszystkimi wewnętrznymi częściami głównej wsi oraz z przysiółkami, osadami, wólkami czy koloniami.
Były także sytuacje, w których wieś do tej pory tworząca samodzielną gminę zostawała połączona z gminą sąsiednią – czasowo (w XIX wieku okresowe przyłączenie Łęgu do Czyżyn) lub trwale (w ten sposób zakończyła swoją samodzielność Górka Narodowa, najpierw włączona do Witkowic, a później wraz z Witkowicami do Krakowa). W tych sytuacjach samorząd był wspólny – w takich przypadkach wójtowie i sołtysi umiejscowieni są w Poczcie w spisie dotyczącym gminy lub gromady „głównej”, to jest tej, do której przyłączenie nastąpiło (ze stosowną adnotacją przy spisie dotyczącym gminy włączonej). Zatem żadna z postaci nie jest wykazywana podwójnie.
Spisy ułożone zostały według kolejności następujących po sobie postaci na urzędzie, bez ich powtarzania w przypadku powrotu na urząd po przerwie w jego sprawowaniu – decydujący o lokalizacji w spisie stał się rok pierwszego pojawienia się na urzędzie.
Całość tego opracowania jest ideowo i konstrukcyjnie w pełni skorelowana z przywołanymi wcześniej dwoma poprzednimi wydawnictwami – stanowi wprost kontynuację Pocztu sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 roku oraz Pocztu sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010). Składają się one w komplet, w całość mającą przywołać tych, którzy kierując samorządami na obszarze dzisiejszego Krakowa, ten dzisiejszy Kraków tworzyli. Bezpośrednio lub pośrednio, dawno temu i współcześnie.
Z pamiętnika Kazimierza Girtlera, właściciela ziemskiego, syna Sebastiana (senatora Rzeczypospolitej Krakowskiej, rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego), fragment zanotowanego w 1845 roku opisu miejscowych stosunków w Krzesławicach (wieś ze swoim sołtysem gromadzkim w ramach gminy Kościelniki z wójtem gminnym); pamiętnikarz podaje:
Zostawali wtedy chłopi pod władzą wójta gminy, a Krzesławice należały do gminy Kościelniki, gdzie wójtem był niejaki Midleton, zacny człowiek, ale szlamazarny. Każdy zaś pan był u siebie zastępcą wójta, przez co posiadał bardzo rozległą władzę, a ta jeszcze rozleglejszą się stawała prawem karności domowej, które dozwalało karać bez okrucieństwa każde nieposłuszeństwo. Dopóki tak było, działo się dobrze. Nie było tylko złodziei i próżniaków, a włóczęgostwo było nie znane całkiem.
Pamiętam, jak po parę razy kazałem porządnie obić chłopów za kradzież, a sołtysa – za ochranianie złych – złożyłem z urzędu. Kazałem być sołtysem Stanisławowi Godawcowi, a i ten, gdy mi raz zuchwale się stawił, własnoręcznie przed frontem zeprałem go lagą. I naprawił się. Sołtysował cały czas za mnie i najlepszy potem był człowiek. Dopiero w 1850 r. zrezygnował, boć się postarzał.
Ci Gadawce, jak ich dziś wymawiają, Godawce, jak gdzieś tam w mogilskich aktach zdarzało mi się czytać, to już w 1500 r. mieszkali w Mogile i Krzesławicach. Lud tam urodziwy, silny, kobiety przystojne, obyczaje – jako pod miastem – nie trzymały pierwszej próby. Skoro dostatek podsycił ich, poczęli lubić muzyki, karczemkę i droższy trunek. Między dziewkami zawsze było parę kandydatek na mamki i – ledwie nie na obstalunek – można je było, a zwłaszcza też do miasta, zamówić. W polu, przy żniwie lub innej robocie, nieraz chętnie, jakby na popis, pracowali […].
Wesela bywały szumne. Godawiec, sołtys, którego liczą dziś, że ma kilkanaście tysięcy gotówki, wydając córkę za mąż do Mogiły, prócz wina, miodu, araku, piwa kupił 40 garcy okowity. Takie wesele zwykle trwało cały tydzień. Wyprawę panny młodej – pościel, skrzynię – przewożą uroczyście na wozie, na którym ona siedzi; przy strzelaniu i krzyku z domu odjeżdża. Bywają przy tym maskarady i różne wyskoki wesołości, śpiewy wdzięczne, choć wrzaskliwe, a taniec szalony […].
Dom gospodarski zwykle złożony był z gospodarstwa, parobka, podparobcza, chłopaka, dziewki, którą to służbę u dzietnych zastępowały dzieci, u innych służebni. Zagrodnicy zaś, ci sobie i na pańskim robili sami, chyba jakowiś przemysłowcy, jako cieśle, flisy, ci wyręczali się najemnikiem. Flisac-
two lubili i było ich kilku, którzy corocznie całe lato w domu nie postali, uganiając się za flisackim zarobkiem, a byli to w innej porze i do innych zatrudnień najwięksi leniwce i próżniaki, choć powiadano, że na flisie ciężko nieraz pracować trzeba. „Napracuje się cłek latem, toć ta zimą musi spocąć” – mawiali, a za tę pracę nigdy żaden nie przyniósł dość pieniędzy, aby nie zjadł tego, co w domu baba zebrała; a gorzałkę mieli sobie za wiślaną wodę.
Opis zakupionego w roku 1928 folwarku w Skotnikach zamieszczony przez Stanisława Grodziskiego juniora w książkowym wydaniu pamiętników jego ojca, Stanisława Grodziskiego seniora, krakowskiego adwokata i działacza ludowego:
Dwór w Skotnikach położony był na obrzeżach Krakowa, w odległości siedmiu kilometrów od centrum miasta. Dojeżdżało się doń lub dochodziło na piechotę od Podgórza przez Borek Fałęcki i Kobierzyn, lub od Dębnik przez Pychowice do Skotnik. Sam dwór, parterowy budynek z końca XIX wieku, nie był zabytkowy, natomiast nie brakowało w nim wad: był niepodpiwniczony i dość wilgotny, trudny do ogrzania zimą. Składał się z sześciu pokoi, kuchni, magazynu, spiżarni. Ojciec rozpoczął jego przebudowę, ale nie dane Mu było pracy tej dokończyć.
Dwór położony był w dużym ogrodzie. Od wiejskiej drogi (późniejszej ulicy Skotnickiej) oddzielały go dwa stawy i zagajnik wysokich tzw. topól nadwiślańskich, z których każda uznana być mogła za pomnik przyrody. Za ogrodem leżał sad, liczący 400 drzew owocowych.
Folwark, od samego dworu oddalony o 50 metrów, stanowił rozległy prostokąt. Składały się nań po dłuższych bokach dwie duże stodoły, zbudowane ażurowo, by siano lub zboże miało w nich sucho, ale przewiewnie. Naprzeciw stodół ciąg budynków stanowiły: obora dla 40 krów, stajnia dla 10 koni, spichlerz. Węższe boki prostokąta dopełniały kuźnia, kurnik i wozownia. W środku znajdował się brukowany podworzec; pod płytą koło obory umieszczona była gnojownia.
Za stodołami leżał tzw. stary sad, a w nim drewniany czworobok dla fornali. Każde z czterech mieszkań składało się z sieni, kuchni, komory i pokoju, przy każdym mieszkaniu był mały ogródek.
Był to na ów czas folwark bardzo nowoczesny. Wprawdzie nie zelektryfikowany (wszędzie lampy naftowe), ale podłączony do sieci wodociągowej; było to możliwe, bo w Skotnikach położona była tzw. wieża ciśnień dla Krakowa. Bydło można było poić przy pomocy ręcznej pompy wodnej, ciągnącej wodę ze stawów. […] Wyjątkowym wręcz urządzeniem był zestaw do młocki. Składał się on z „lokomobili”, czyli kotła parowego, który przy pomocy pasa transmisyjnego poruszał młocarnię.
Majątek Skotniki liczył około 55 hektarów, w tym 45 hektarów użytków rolnych, a resztę stanowiły łąki i pastwiska. Zwarty łan pól ornych ciągnął się od dworu i ogrodu na zachód ku Podgórkom Tynieckim, łąki i pastwiska położone były dalej, wzdłuż drogi ku Pychowicom. Majątek ten nastawiony był na produkcję mleczno-nabiałową i owocową, po głębokim kryzysie powojennym coraz lepiej zagospodarowywany, mógł z czasem przynosić znaczne dochody. Okupant niemiecki przebudował go dla swoich koszarowych celów. Rychło po parcelacji w 1945 roku po dworze, ogrodzie, sadzie i folwarku nie pozostał żaden ślad.
