Każda społeczność ma swoich przywódców. Zwykle sama ich wyłania, niekiedy ich „otrzymuje”, ale w każdym przypadku na czele zbiorowości staje jednostkaprzypadku na czele zbiorowości staje jednostka. Nie inaczej jest w społeczności miejskiej, zawsze zorganizowanej, z władzą, decydującą, „kogo puścić do miasta, kogo wziąć do wieże”.
Zostawiając na boku dyskutowany od zawsze problem roli jednostki w dziejach, nie roztrząsając zawiłych splotów uwarunkowań decydujących o wymiarze przywództwa, stawiamy proste, a jednocześnie podstawowe pytania: Kto stał na czele władz Krakowa w całej historii jego organizacji miejskiej? Kim byli trwale zapisani na kartach historii włodarze miasta - ci dawni, z zaprzeszłej już historii, ci bliżsi naszym pokoleniom i wreszcie nam już współcześni?
Pytamy zatem o imienny spis rządców Krakowa, co więcej: o spis wzbogacony o informacje o postaciach nim objętych. Pragniemy spojrzeć, w miarę źródłowych możliwości, na kompletny poczet osób stojących na czele miasta Krakowa: sołtysów z okresu po pierwszej lokacji miasta około roku 1220, wójtów rządzących Krakowem od lokacji w roku 1257, burmistrzów stojących na czele miasta od roku 1312 oraz prezydentów miasta i osoby sprawująceurzędy równorzędne od schyłku I Rzeczypospolitej po dzisiejszy czas III Rzeczypospolitej.
Spojrzenie na historię Krakowa przez pryzmat osób piastujących najwyższe w mieście godności to zarazem ukazanie najważniejszych urzędów miejskich w ich historycznym rozwoju, w ich różnorodności, ale zarazem ciągłości. To kwestia pamięci o ludziach, którzy historię naszego Miasta kształtowali - każdy na swoją miarę osobistą i warunki, w jakich przyszło mu działać — i którzy pozostawili po sobie ślad — znak bardziej lub mniej trwały i istotny, lepiej lub gorzej oceniany przez współczesnych i potomnych, ale zawsze stanowiący cząstkę tej całości, którą nazywamy naszym dziedzictwem, dziedzictwem Krakowa i krakowian.
Nasze miasto do tej pory nie dysponowało pełnym spisem swoich rządców, obejmującym cały okres jego zorganizowanego funkcjonowania, o próbie skonstruowania pocztu tych rządców nie mówiąc. Dla wielu będzie to zaskakująca konstatacja, ale to fakt. Stało się zatem swego rodzaju powinnością krakowskiego samorządu opracowanie i opublikowanie pocztu osób piastujących przez wieki najwyższą godność w Krakowie.
Odnotujmy, jakimi wycinkowymi spisami swoich rządców dysponował Kraków do chwili
obecnej. Pierwsze interesujące nas tu zestawienie spotykamy w dziele Bartosza Paprockiego Herby rycerstwa polskiego (Kraków 1584), w którym autor zamieścił spis rajców krakowskich z lat 1363 — 1574. Ponieważ przez całe wieki godność burmistrza sprawowali rajcy, zmieniając się na tej funkcji w trakcie rocznych kadencji rady urzędującej, zestawienie to jest także pierwszym spisem burmistrzów Krakowa.
Na tym zestawieniu oparto założony na mocy przywileju króla Jana III Sobieskiego z 30 grudnia 1677 roku urzędowy, oficjalny spis rajców miejskich, ujęty w księdze zatytułowanej Senes et ordo dominorum consulum Cracoviensium ab Anno 1363 (Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta miasta Krakowa, rkps 1477). Przeniesiono do niego, uzupełnione na podstawie zachowanych akt miejskich, zestawienie Paprockiego i od 1678 roku rozpoczętosystematyczne, coroczne wpisy. Systematyczność ta zakończyła się jednak w 1774 roku, kolejne wpisy były już okazjonalne i niestaranne (przedostatni z 1802 roku, ostatni z roku 1881). Wykaz ten pozostał jedynym znanym urzędowym spisem władz miejskich sięgającym wstecz oraz zakładającym ciągłość i kompletność wpisów bieżących, stanowiącym jednocześnie wykaz krakowskich burmistrzów, jako że każdy rajca w swoim czasie i swojej kolejności pełnił funkcję burmistrza.
Dopiero druga połowa wieku XIX przyniosła nowoczesną, usystematyzowaną wiedzę historyczną o dawnym Krakowie, opartą na materiale źródłowym zgromadzonym przede wszystkim w krakowskim archiwum miejskim, ale także w wielu innych archiwach, od uniwersyteckiego i zakonnych w Krakowie po watykańskie.
Na podstawie wpisów odnalezionych w księgach miejskich Franciszek Piekosiński w 1879 roku opublikował we wstępie do Kodeksu dyplomaty cz~ nego miasta Krakowa 1257-1506 (w: Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustran- tia, t. V, Kraków 1879) wykazy rajców (czyli jednocześnie burmistrzów), wójtów i ławników. Obejmuje on zatem tylko okres średniowiecza. Czasy nowożytne (umownie liczone od koronacji Zygmunta Starego w 1507 roku) doczekały się tego rodzaju opracowań wiele dziesiątek lat później i tylko dla wybranych okresów historycznych. W publikacji Janiny Bieniarzówny, omawiającej skład rady miejskiej w XVII wieku (Mieszczaństwo krakowskie XVII w. Z badań nad strukturą społeczną miasta, Kraków 1969), zamieszczono wykaz rajców (burmistrzów) wzbogacony o podstawowe informacje o objętych nim postaciach. Z kolei członkowie rady miejskiejKrakowa w XVI wieku, a zatem jednocześnie burmistrzowie, stali się głównym tematem monografii Zdzisława Nogi (Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kraków 2003), Tu wykaz rajców (burmistrzów) został wzbogacony o dane biograficzne. Kolejnym krokiem tego autora, ważnym dla utrwalenia historii władz miejskich Krakowa, stało się opracowanie pełnych wykazów krakowskich urzędników miejskich XVI-XVII wieku na stanowiskach rajców, ławników, wójtów, pisarzy i syndyków (Urzędnicy miejscy Krakowa 1500-1792. Spis, Kraków 2008). Jest to element wspieranego przez władze samorządowe Krakowa szerszego przedsięwzięcia badawczego, którego celem jest zestawienie kompletnych, obejmujących okres od założenia gminy do czasów nam współczesnych, spisów krakowskich urzędników miejskich zajmujących eksponowane stanowiska.Najnowszym osiągnięciem badawczym w interesującym nas tu zakresie jest rozprawa doktorska Marcina Starzyńskiego, zawierająca spis rajców (burmistrzów) średniowiecznego Krakowa, między innymi krytycznie weryfikująca przywołany wyżej spis Franciszka Piekosińskiego (Krakowska rada miejska w średniowiecza, Kraków 2009, maszynopis w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, publikacja przygotowywana do druku).
Przeglądu tego dopełniają: wykaz prezydentów miasta Krakowa zawarty w aneksie do Kroniki Krakowa (oprać, Marian B. Michalik, publikacja pod red. Jana M. Małeckiego, Andrzeja Kurza i Jerzego Wyrozumskiego, Warszawa 1996), poprowadzony od pierwszej prezydentury okresu autonomii galicyjskiej (początek kadencji prezydenta Józefa Dietla w 1866 roku) oraz wykaz prezydentów opublikowany w Encyklopedii Krakowa (Warszawa-Kraków 2000), zapoczątkowany pierwszą prezydenturą po uchwaleniu Konstytucji 3 maja, zainaugurowaną w 1792 roku przez Franciszka Wielopolskiego.
O ile powołane wyżej spisy władz samorządowych i administracyjnych Krakowa stały się punktem wyjścia dla niniejszego opracowania, o tyle jego źródłową podstawę stanowią akta miejskie Krakowa przechowywane w Archiwum Państwowym w Krakowie. Staropolskie Archiwum miasta Krakowa (1300—1795) ze względu na swoją kompletność jest wyjątkowe w skali kraju, a jego znakomite uzupełnienie stanowi bogata kolekcja dokumentów pergaminowych i papierowych. Kontynuacją są akta Magistratu Miasta Krakowa (1796—1816, 1848—1933) oraz Zarządu Miejskiego w Krakowie (1934-1939, 1945—1950). Luki wypełniają akta Wolnego Miasta Krakowa (1815-1848) oraz Starosty Miasta Krakowa (1939—1945). Czasy późniejsze to akta Miejskiej Rady Narodowej (1945-1950), Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Miasta Krakowa (1950-1974) oraz Urzędu Miasta Krakowa (1955-1990).
Wykorzystano także materiały źródłowe przechowywane w innych skarbnicach, przede wszystkim w Archiwum Bazyliki Mariackiejw Krakowie, Archiwum i Bibliotece Kapituły Metropolitalnej w Krakowie, Archiwum Opactwa Cystersów w Mogile, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Książąt Czartoryskich, Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Historycznym Miasta Krakowa oraz Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pełny ich wykaz znajduje się w Postowiu, tam zamieszczono również wykaz współpracujących archiwów zagranicznych. Instytucje te dostarczyły oprócz wiedzy źródłowej także zamieszczoną w Poczcie ikonografię.
Powstały na podstawie tego materiału poczet rządców Krakowa został poprzedzony zarysem historii ustroju władz miejskich, etapów ich przekształcania i rozwoju, ze szczególnym wyeksponowaniem istoty i pozycji głównych organów zarządzających miastem.
Na rozdział zasadniczy: obejmujący 708 postaci, składają się trzy części - podrozdziały. Pierwszy Z nich to Sołtysi i wójtowie, prezentujący najdawniejszych rządców dwukrotnie lokowanej na prawie magdeburskim gminy. Ich dominującą rolę przerwał bunt wójta Alberta i jego zdławienie w 1312 roku, czego rezultatem było uzyskanie przez radę miejską pierwszoplanowego znaczenia. Rok 1312 otwiera zatem podrozdział drugi, zatytułowany Burmistrzowie, obejmujący rajców miejskich, rotacyjnie pełniących urząd burmistrza przez 480 lat względnej jednorodności i stabilności miejskich rozwiązań ustrojowych. Podrozdział ten został podzielony na część średniowieczną oraz część obejmującą czasy nowożytne, z cezurą czasową wyznaczoną rokiem 1507, Zasadnicze zmiany wprowadziły Konstytucja 3 maja z 1791 roku oraz ustawa o miastach królewskich z 18 kwietnia 1791 roku, otwierające proces rozdziału władzy uchwałodawczej od wykonawczej i wprowadzające odrębność urzędu prezydenckiego. Ta zasada ustrojowa stanie się już regułą, dlatego - pomimo różnorodności kształtu urzędów prezydenckich (i równorzędnych) przez kolejne ponad 200 lat — osoby pełniące te urzędy są prezentowane we wspólnym, trzecim podrozdziale: Prezydenci. Należy podkreślić, że o kwalifikacji urzędu nie decyduje jego nazwa, lecz pozycja ustrojowa, miejsce i rola w strukturze władz miejskich. Nie ma więc znaczenia, że już za panowania króla Jana III Sobieskiego burmistrzów niekiedy nazywano „prezydentami”, a w czasach tu nazwanych „prezydenckimi” spotkamy różnorodne nazewnictwo tego urzędu, z incydentalnym powrotem do nazwy „burmistrz” włącznie. Podrozdział „prezydencki” został uporządkowany według okresów: Pod zaborem, przed autonomią - lata 1792-1866, Narodziny i zmienne losy współczesnego samorządu - lata 1866-1990 oraz W odrodzonym samorządzie - od 1990 roku.
Na marginesach stron poświęconych kolejnym rządcom miasta pomieszczono „kalendarium” zawierające wybrane wydarzenia z dziejów Krakowa, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które miały bezpośredni związek z kształtowaniem organizacji i funkcjonowania władz miejskich. Pozwala to dodatkowo umiejscowić daną postać w kontekście wydarzeń ogólnomiejskich. Specyfika kadencyjno- ści, szczególnie w okresie „burmistrzowskim”, jak i względy redakcyjne czynią, że przypisanie wydarzeń do postaci nie jest ścisłe w każdym przypadku — kalendarium może wyprzedzać w czasie znajdujący się obok niego biogram. Dopełnieniem całości są zamieszczone przed biogramami spisy postaci występujących w Poczcie, uszeregowane chronologicznie i alfabetycznie.
Poczet obejmuje osoby pełniące najwyższy urząd miejski — urząd umocowany w obowiązującym systemie prawnym, legalnie objęty w drodze wyboru lub nominacji. Znajdą w nim swoje miejsce także osoby sprawujące urzędy ustanawiane — zgodnie z obowiązującym prawem — na okres przejściowy (komisarze rządowi) oraz osoby tylko czasowo pełniące obowiązki na wakującym stanowisku. Poczet dotyczy władzy sprawowanej nad miastem Krakowem w jego granicach administracyjnych - wyjątkiem od zasady właściwości terytorialnej ograniczonej do miasta Krakowa jest urząd prezesa Senatu Rządzącego Wolnego Miasta Krakowa i jego odpowiedników (senatorów prezydujących), właściwych nie tylko dla miasta, lecz także jego okręgu (przy braku odrębnego organu wykonawczego dla samego miasta). Wszystko to czyni zadość przyjętemu kryterium formalnemu, ajednocześnie podkreśla ciągłość, pomimo zawiłości dziejów, władz krakowskiej gminy.
W historii Krakowa bywały okresy szczególne, także z punktu widzenia ustrojowego. To czasy obrony oblężonego miasta czy powstań narodowych,
gdy w miejsce lub obok normalnie działających władz miejskich pojawiały się władze nadzwyczajne - komendanci cywilni lub wojskowo-cywilni, przywódcy powstańczy Tu spotkamy także konspiracyjne władze miejskie okresu okupacji niemieckiej. Odnotowujemy te postaci, choć ze względu na wcześniej przyjęte założenia, obok głównego nurtu Pocztu.
Okresy szczególne to także czasy najazdów obcych wojsk i okupacji miasta, kiedy działały władze okupacyjne z gubernatorami, komendantami czy starostami miasta. Obcy okupanci również stanowią część historii Krakowa, odcisnęli na niej swoje piętno. Poczet nie przemilczy tych postaci, ale usytuuje je na marginesie.
Poza naszym zainteresowaniem pozostaje wpływ na zarządzanie miastem podmiotów spoza władz miejskich, od książąt i królów jako właścicielimiasta począwszy, poprzez przedstawicieli centralnej lub regionalnej władzy (wielkorządców królewskich, wojewodów, starostów), aż po struktury partyjne okresu Polski Ludowej.
Poczet dotyczy miasta Krakowa, nie obejmuje więc Kleparza i Kazimierza, miast samodzielnych w okresie staropolskim, włączonych w obręb Krakowa na przełomie XVIII i XIX wieku, oraz powstałego u schyłku XVIII wieku Podgórza, połączonego z Krakowem w roku 1915.
Założeniem Pocztu jest jego kompletność - w granicach wytyczonych znanymi zasobami źródłowymi. Oznacza to, że w mrokach dziejów mogły zaginąć postaci, które w Poczcie swoje miejsce powinny zająć. Dotyczy to czasów najdawniejszych. Bez wątpienia w pierwszym okresie kształtowania się gminy miejskiej, przed lokacją w 1257 roku,
sołtysów krakowskich było więcej niż dwóch znanych nam z zachowanych źródeł. O wiele więcej wiadomo o czasach, gdy przewodzili miastu wójtowie (lata 1257—1312), jednak nie na tyle, aby bez ryzyka błędu przyjąć, że lista ośmiu źródłowo udokumentowanych krakowskich wójtów dziedzicznych jest kompletna i zamknięta. Inaczej rzecz się przedstawia Z burmistrzami (lata 1312-1792). Urząd ten pełnilina zmianę rajcy miejscy, a wybory te były skrupulatnie odnotowywane w księgach rady miejskiej. Dzięki temu lista krakowskich rajców-burmistrzów od 1312 roku jest w zasadzie pełna -,,w zasadzie”, ponieważ wśród zaginionych jeszcze w średniowieczu starych ksiąg miejskich były także te ważne dla nas, obejmujące lata 1376—1392.1 w tym właśnie przedziale czasowym mogły działać osoby, których ślady nie przetrwały. Natomiast dla rozpoczynającego się w 1792 roku okresu, nazwanego tu „prezydenckim”, lista prezydentów Krakowa i osób pełniących stanowiska równorzędne jest kompletna.
Skompletowanie listy-spisu rządców Krakowa było wyjściowym, ale jednocześnie najtrudniejszym zadaniem; efekt stanowi wartość samą w sobie. Dla obowiązującego do roku 1792 systemu ustrojowego opartego na prawie magdeburskim kluczowe było ustalenie listy rajców krakowskich - oni wszak pełnili na zmianę, każdy w przypadającej na niego kolejności i czasie, funkcję burmistrza. Lata, w których dana osoba pełniła funkcję burmistrza, są tu równoznaczne początkowo z latami uzyskiwania nominacji do rady miejskiej, następnie — od wykształcenia się rady w składzie urzędującym i składzie starym oraz utrwalenia zasady dożywotności urzędu rajcowskiego - z latami uzyskiwania powołania do rady urzędującej („pre- zydującej”). Dla średniowiecza możliwym było operowanie wyłącznie latami sprawowania urzędu rajcowskiego, dla czasów nowożytnych możliwe już było odrębne określenie lat dożywotniego zasiadania w radzie miejskiej, odrębnego natomiast ustalenia lat, w których poprzez zasiadanie w radzie urzędującej pełniono funkcję burmistrza. Dla czasów „prezydenckich”, po 1792 roku, gdy nastąpiło ustrojowe wydzielenie władzy wykonawczej, problem ten już nie występuje i czas sprawowania urzędu mógł być określany z większą dokładnością, do dat dziennych włącznie (choć i tu nie bez trudności, jako że dzieje Krakowa w latach 1794— -1809 oraz 1846-1866 nie cieszą się w historiografii zainteresowaniem, a źródła bezpośrednie są ubogie i często trudno czytelne).
Kształt not biogramowych ze względu na zawartość informacji źródłowych nie mógł podlegać jednolitemu schematowi, zmieniał się on i rozbudowywał w miarę przybliżania się ku współczesności - od danych szczątkowych do wymuszającego selekcję ich nadmiaru. O jednorodności tych not można więc mówić tylko w obrębie podrozdziałów. Koncentrując się na postaciach, siłą rzeczy rezygnowano z jednej strony z szerszych kontekstów dziejowych (wjakimś stopniu łagodzi to towarzyszące biogramom kalendarium), Z drugiej natomiast z doprecyzowywania szeregu interesujących kwestii związanych z podawanymi faktami, jak przykładowo zmiennych systemów miar i wag oraz systemów monetarnych, przekształceń urbanistycznych, szczególnie w odniesieniu do ulic, jak też zmian „kubaturowych” przywoływanych domów i kamienic, mających w wyniku połączeń i podziałów często inne odniesienie niż współczesne; te kwestie to już jednak odrębna tematyka. Dla czasów nam najbliższych, ostatnich 20 lat, czyli od transformacji ustrojowej i odrodzenia samorządu, przyjęto poszerzenie not. Natomiast w odniesieniu do wszystkich tych not biogramowych starano się kierować zasadą nakazującą na pierwszym planie ukazać człowieka - stąd nie ograniczano się wyłącznie do kwestii związanych Z piastowaniem urzędu miejskiego.
Przez karty Pocztu strona po stronie przewijają się postaci kształtujące, każda w swoim czasie i w swoim wymiarze, oblicze miasta. Jest to 708 krakowskich włodarzy: od udokumentowanego w roku 1228 sołtysa do dzisiejszego, pochodzącego Z bezpośrednich wyborów prezydenta. Jest to spis, jest to poczet, ale przede wszystkim jest to Kraków widziany poprzez historię jego liderów - do takiego spojrzenia zapraszamy Czytelników.
