Czy w ukształtowaniu Krakowa w jego zasadniczym dzisiejszym kształcie udział miały tylko władze gminne tego miasta, z ich sołtysami, wójtami, burmistrzami i prezydentami na czele?
Czy w poczcie rządzących Krakowem na przestrzeni setek lat powinni stanąć także włodarze sąsiadujących jednostek osiedleńczych, stopniowo włączanych – z całym swym dobrodziejstwem – do granic metropolitalnego miasta, wnoszących swą substancję i zwykle wielowiekowy dorobek, by stać się kosztem swej dotychczasowej odrębności integralną częścią Krakowa?
Odpowiedzią na te pytania jest niniejszy tom. Stanowi on kontynuację i dopełnienie wydanego w 2010 roku przez Urząd Miasta Krakowa Pocztu sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010). O ile przywołana publikacja przedstawiała naczelników władz miejskich Krakowa jako formalnie rozumianej gminy miejskiej, będącej jednocześnie sercem szerszego zespołu osadniczego, tak niniejszy tom jest prezentacją włodarzy sąsiadujących skupisk osiedleńczych, wchodzących w skład tego zespołu osadniczego, które stały się z czasem częścią Krakowa. Czyli jest prezentacją postaci, które miały swój udział w budowaniu Krakowa, jaki znamy z dnia dzisiejszego.
W grę wchodzą więc włodarze przykrakowskich miast oraz podkrakowskich, bliższych i dalszych przedmieść i osad wiejskich. Te ostatnie, niemiejskie jednostki sąsiedzkie Krakowa miały różny status ustrojowy, zależnie od epoki historycznej i jej rozwiązań ustrojowych, charakteru własności ziemskiej czy oddalenia od metropolitalnego centrum, wpływającego na bardziej małomiasteczkowy czy bardziej wiejski typ osadnictwa – były to jurydyki (ogólnie ujmując obszary związane z Krakowem, lecz wyłączone spod jego jurysdykcji), wsie, dominia, gromady, w końcu gminy. Niezależnie od pozycji ustrojowej i nomenklatury wspólnym ich mianownikiem było długotrwałe samodzielne funkcjonowanie na orbicie Krakowa, aż do wchłonięcia przez rozrastającą się metropolię.
W przededniu Sejmu Czteroletniego w skład krakowskiej aglomeracji miejskiej wchodziły:
Metropolia:
• Miasto Kraków wraz z zamkiem na wzgórzu wawelskim
Miasta satelitarne:
• Miasto Kazimierz z przedmieściem Stradom
• Miasto Kleparz
Jurydyki:
– miejskie
• Garbary z Piaskiem, Krupnikami, Czarną i Podwalem
• Błonie (za Kleparzem)
• Brzeg Miejski
• Nowy Świat
• Strzelnica
– królewskie – wielkorządowe
• Podzamcze i Rybaki
• Smoleńsk Wielkorządowy
– szlacheckie
• Groble (Tarłowskie)
• Lubicz (Morsztynowskie)
• Wesoła (Radziwiłłowska)
• Retoryka (Ossolińskie)
• Wygoda zwana Margrabszczyzną
– duchowne
• Biskupie
• Pędzichów
• Szlak (św. Floriana)
• Smoleńsk duchowny (Bożego Miłosierdzia)
• probostwa św. Mikołaja
• oo. Paulinów na Skałce (jurydyka miasta Kleparza)
– uniwersytecka
• Gramatyka
Wsie:
– miejskie
• Grzegórzki
• Piaski
• Beszcz
• Dąbie
• Czarna Wieś
• Kawiory
– królewskie
• Nowa Wieś
• Łobzów
– wielkorządowa
• Rakowice
– duchowne
• Zwierzyniec
• Półwsie Zwierzynieckie
• Bronowice Małe
• Krowodrza
• Tonie
• Witkowice
• Górka
– szlacheckie
• Przegorzały
• Wola Justowska
– uniwersytecka
• Bronowice Wielkie
– własności mieszanej
• Prądnik Biały
• Prądnik Czerwony
Po drugiej stronie Wisły, na terenach włączonych w wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku do cesarstwa austriackiego, istniały:
Miasto:
• Podgórze (na terenach dawnych wsi kazimierzowskich Czyżowej, później nazwanej Janową Wolą, oraz Zabłocia)
Wsie:
– wielkorządowa
• Płaszów
– duchowne i własności mieszanej
• Ludwinów
• Kapelanka
• Zakrzówek
• Dębniki
Jednak w tym czasie była to „zagranica”.
Złożoność, ale jednocześnie zwartość tego krakowskiego zespołu miejskiego, a także bezproblemową naturalność w codziennym funkcjonowaniu jego mieszkańców „ponad” granicami tworzących go, prawnie odrębnych, jednostek administracyjnych, niech zilustruje przykład zaczerpnięty z ksiąg sądowych. Oto pisarz sądu wójtowsko-ławniczego wsi Krowodrza podczas rozprawy odbywającej się 23 lipca 1698 roku pod przewodnictwem wójta krowoderskiego Jakuba Królika zaprotokołował:
Katarzyna Wuisielyna Jana i Zofii Wuisielków córka, na Kazimierzu urodzona, zeznała iż po wzięciu rozumu służyła u Janowej Piwnicznej pod Barany, potem nigdzie nie służyła; potem się bawiła przy słodowniku Marcinie imieniem i Zofii małżonkach, którzy mieszkają za Wiślną ulicą na gruncie IM. P Tarła, i byłam przy nich przez rok, chodziłam po wsiach i kędym mogła coś ukraść, jako to z chust białych, tom do nich nosiła, a oni mi za to jeść dawali, i tylkom do nich na noc chodziła sypiać. Tu w Krakowie nie pomnę, żebym kędy tylko co u Strzelca na św. Jana ulicy, Sebastiana imieniem, ukradłam była spódniczkę czerwoną szaiową i sukienkę błękitną sukienną, i złapano mnie w kamienicy z tym, odebrano mi to i bili mnie ceklarze na ratuszu krakowskim o to; chodziłam po tym w karze, błoto skrzypiąc i zaś nas wolno puszczono. Kiedy zaś był odpust na Piasku, byłam u Ruski na miejskim brzegu; Kapeluszka przyniosła chusty mokre i dała je tej Rusce, Ruska je w czystej wodzie poprała, posuszywszy je, poprzedały je po kamienicach na Kazimierzu; Zofia białogłowa, która jest u tej Ruski, powiadała że Kapeluszkę informowała, żeby te chusty była pokradła […]. Teraz zaś tu, na Krowodrzy, w niedzielę przeszłą wieczór pojęłam dzieci dwoje dziewcząt p. Adama Kowalika i trzecią dziewczynkę p. Łukasza Boronskiego na drzewie przed Snytowskim na Biskupiu i zaprowadziłam ich na Kleparz, pod Pernusowski ogród, tamem ich poodzierała ze spódniczek i sznurówek i koszule jednej wzięłam starszej p. Adama, chustek 3, zaniosłam to wszystko do słodownika Marcina za Wiślną bramę, u któregom bywała […] W tę niedzielę nocowałam u Marcinowej w stajence, nie wiedział nikt o mnie, rano wstałam i poszłam nad Wisłę, tam siedziałam przed garczarką, potymem poszła z dziewczyną na imię Reginą wdowy z Podzamcza aż do Woli, te rzeczy, jakem powiedziała, zostawiła na Woli u gospodyniej we dworze, stamtąd idąc w poniedziałek na Zwierzyńcu przed kamienicą IM. P. Starosty Brzezinskiego Marcinowa Słodowniczka, potymem poszła na Szewską ulicę, gdzie kurwy chowają, i tamem nocowała i nie wychodziłam nigdzie z kamienicy aż w samo południe; studenci przyszli do kamienicy i wywlekli mnie. Potem ceklarze przyszli i wzięli mnie na ratusz; we wtorek wzięto mnie z ratusza tu na Krowodrzę.
Tak więc jak w jednym tyglu wystąpiły tutaj: miasto Kazimierz, jurydyka Groble-Tarłowskie (na gruncie IM. P. Tarła), jurydyka Garbary (grunt „Piasek”), jurydyka Brzeg Miejski, wieś Krowodrza, jurydyka Biskupie, miasto Kleparz, jurydyka Podzamcze-Rybaki, wieś Wola, zapewne Decjuszowa ( Justowska), wieś Zwierzyniec oraz po wielokroć miasto Kraków, centrum aglomeracji. W ciągu dwóch dni przyszła podsądna „obiegła”, i to w zasadzie po dwakroć, trzy miasta, pięć jurydyk i trzy wsie, a protokół jej zeznań, przy okazji opisu czynów, ukazał koloryt, ale i złożoność wielopodmiotowego organizmu – zespołu miejskiego.
Dla porządku należy odnotować, że sąd krowoderski skazał Katarzynę za czasowe uprowadzenie i okradzenie trzech dziewczynek, popełnione na terenie jego jurysdykcji, na karę stu plag, polecając oddanie jej, po wykonaniu kary, sądowi krakowskiemu na ratusz dla osądzenia za inne czyny (KSW, s. 642–643).
Rewolucyjną zmianę w tym ustabilizowanym przez wieki układzie urbanistycznym wprowadziły ustawy Sejmu Czteroletniego z 1791 roku; do Krakowa przyłączono miasta Kazimierz i Kleparz, zniesiono jurydyki, a ich tereny, oraz kilka przedmieść- wsi, włączono do miasta. Zwielokrotniony powierzchniowo Kraków został podzielony na cztery dzielnice zwane cyrkułami:
• Cyrkuł I. Śródmiejski – obejmujący Kraków właściwy w obrębie murów wraz z Wawelem
• Cyrkuł II. Kazimierski – obejmujący Kazimierz wraz ze Stradomiem, miastem żydowskim, Podbrzeziem i domami za bramą Wielicką nad Wisłą
• Cyrkuł III. Garbarski – obejmujący tereny zachodnie od Wisły po Łobzów: Zwierzyniec, Czarną Wieś, Nową Wieś, Łobzów, Garbary, Piaski, Biskupie, Smoleńsk, Groble, Podzamcze i Wygodę
• Cyrkuł IV. Kleparski – obejmujący Kleparz, Krowodrzę i dawne jurydyki północne aż po brzeg Wisły: Pędzichów, Szlak, Lubicz, Wesołą i Brzeg
Z kolei gdy w wyniku targowicy i postanowień sejmu grodzieńskiego Kazimierz odzyskał swą miejską odrębność, Kraków został podzielony na trzy dzielnice zwane wydziałami:
• Wydział I – Miasto w obrębie murów
• Wydział II – Kleparz
• Wydział III – Piasek
Dalsze wydarzenia, w tym związane między innymi z insurekcją kościuszkowską, okupacją pruską i na koniec III rozbiorem Polski w 1795 roku, doprowadziły w latach 1800–1802 do ustabilizowania granic Krakowa już w ramach cesarstwa austriackiego. W Krakowie znalazł się Kazimierz, ale bez wcześniej przyłączanych Krowodrzy, Łobzowa, Nowej Wsi, Półwsia Zwierzynieckiego i Zwierzyńca. Wtedy to miasto podzielono na cztery dzielnice-obwody, obejmujące:
• Obwód I – Śródmieście z Wawelem
• Obwód II – Kleparz i Wesoła
• Obwód III – Nowy Świat, Piasek i Czarna Wieś (łącznie obszar dawnych Garbar)
• Obwód IV – Kazimierz i Stradom
Z początkiem XX wieku z jednej strony potrzeby rozwojowe miasta, z drugiej natomiast zniesienie restrykcyjnych przepisów budowlanych związanych z rolą miasta jako twierdzy wojskowej wymusiły, a jednocześnie umożliwiły dokonanie kolejnej rewolucyjnej zmiany granic Krakowa. Powstał plan zwielokrotnienia powierzchni miasta – utworzenia Wielkiego Krakowa, dzieła prezydenta Juliusza Lea.
W punkcie wyjściowym dla tego planu Kraków sąsiadował bezpośrednio z szeregiem gmin (samorządowych) i obszarów dworskich (pod zarządem właścicielskim) utworzonych na mocy austriackich regulacji prawnych, wprowadzających tak zwaną autonomię galicyjską.
Po lewej stronie Wisły:
– gminy wiejskie
• Półwsie Zwierzynieckie
• Zwierzyniec
• Czarna Wieś z Kawiorami
• Nowa Wieś Narodowa
• Łobzów
• Krowodrza
• Grzegórzki-Piaski
• Prądnik Biały
• Prądnik Czerwony z Olszą
• Dąbie z Beszczem i Głębinowem
– obszary dworskie
• Półwsie Zwierzynieckie
• Zwierzyniec
Po prawej stronie Wisły:
– gmina miejska
• miasto Podgórze
– gminy wiejskie
• Płaszów
• Zakrzówek z Kapelanką
• Ludwinów
• Dębniki z Rybakami
– obszary dworskie
• Płaszów
• Zakrzówek
• Kapelanka
• Ludwinów
• Dębniki z Rybakami
Rozpoczęte w 1902 roku prace nad przyłączeniem sąsiadujących gmin i obszarów dworskich realizowano etapami – zwieńczeniem tworzenia Wielkiego Krakowa było podpisanie w 1913 roku układu połączeniowego z Podgórzem (wprowadzonego w życie w 1915 roku). Miasto o powierzchni niespełna 8 km² w nowych granicach liczyło sobie już 46,9 km². I choć dzisiaj Kraków zajmuje już powierzchnię 326,8 km², to takiego zwielokrotnienia jego obszaru, jakie nastąpiło w wyniku utworzenia Wielkiego Krakowa, oprócz przemian z przełomu wieków XVIII i XIX, w historii miasta nie było i być może już nie będzie (choć kto wie, czy w odległej perspektywie nie zmieni się generalne spojrzenie na „miasto” jako twór strukturalno- funkcjonalny i czy ewolucja nie pójdzie w kierunku olbrzymich aglomeracji, które stać się mogą podstawowymi jednostkami podziału administracyjnego państw, o ile z kolei dzisiejsze formalno-prawne rozumienie „państwa” przetrwa, co wcale pewne nie jest – ale to już skala czasowa przekraczająca granicę, za którą znajduje się już tylko futurologia).
W 1915 roku w nowych granicach Krakowa znalazło się Podgórze, dwanaście z czternastu sąsiadujących do tej pory gmin wiejskich oraz wszystkie obszary dworskie powiązane terytorialnie z tymi gminami. Z dwóch gmin, Prądnika Białego i Prądnika Czerwonego z Olszą, do Krakowa przyłączono tylko fragmenty; gminy te do roku 1941 utrzymały swoją odrębność. Ilość dzielnic zwiększyła się z ośmiu do dwudziestu dwóch. Ze względu na ich nazwy utrwalające pamięć po czasach samodzielnego bytu u boku Starego Krakowa warto je wymienić (według stanu z 1916 roku):
• I. Śródmieście
• II. Wawel – Zamek
• III. Nowy Świat
• IV. Piasek
• V. Kleparz
• VI. Wesoła
• VII. Stradom
• VIII. Kazimierz
• IX. Ludwinów
• X. Zakrzówek
• XI. Dębniki
• XII. Półwsie Zwierzynieckie
• XIII. Zwierzyniec
• XIV. Czarna Wieś
• XV. Nowa Wieś Narodowa
• XVI. Łobzów
• XVII. Krowodrza
• XVIII. Warszawskie
• XIX. Grzegórzki
• XX. Dąbie
• XXI. Płaszów
• XXII. Podgórze
Nie były to jednak dzielnice administracyjne, lecz katastralne, wykorzystywane jednak posiłkowo dla spraw administracyjnych, przykładowo z dziedziny skarbowo-finansowej.
Dla administrowania sprawami miejskimi Kraków był podzielony od 1915 roku na pięć obwodów z komisariatami obwodowymi jako przedstawicielstwami magistratu dla grupy dzielnic katastralnych, a nadto z filiami tych komisariatów dla wybranych, największych dzielnic. Przykładowo Komisariat Obwodu IV dla zachodniej i północnej części miasta, od Zakrzówka i Dębnik po Krowodrzę i Warszawskie, miał swoje filie dla Dębnik, Półwsia Zwierzynieckiego, Nowej Wsi Narodowej, Krowodrzy i Grzegórzek.
Komplet herbów z fryzu podokapowego południowej (od ul. Poselskiej) fasady Pałacu Wielopolskich – siedziby władz samorządowych Krakowa. Fryz ten powstał w 1911 roku z inspiracji rady artystycznej rozbudowy magistratu z Kazimierzem Bąkowskim, prawnikiem-historykiem, i Adamem Chmielem, historykiem, znawcą heraldyki, w składzie, według projektu Rudolfa Idzikowskiego, w malarskiej realizacji Wojciecha Grzybowskiego. W założeniu ideowym z jednej strony stanowi on heraldyczny symbol trwałości i jedności ziem polskich pozostających pod zaborami (herby Krakowa, stolicy ziem pod zaborem austriackim, Poznania, stolicy ziem pod zaborem pruskim, i Warszawy, stolicy ziem pod zaborem rosyjskim), z drugiej natomiast strony jest heraldycznym opisem zrealizowanej już, zasadniczej fazy tworzenia Wielkiego Krakowa (herby miast Kleparza i Kazimierza oraz gmin przyłączonych do 1911 roku). Z katalogu gmin przyłączonych do Krakowa do 1911 roku we fryzie nie uwzględniono herbów Grzegórzek, Półwsia Zwierzynieckiego i Dąbia. Dla pełnego heraldycznego zobrazowania Wielkiego Krakowa brakuje tu także herbów jednostek przyłączonych po roku 1911 (czyli dacie powstania fryzu), a to gminy Płaszów i miasta Podgórza. We fryzie umieszczono herb gminy Prądnik Biały, z której przyłączono do Krakowa tylko niewielki fragment; gmina ta została w całości włączona do Krakowa dopiero w 1941 roku (szerzej o historii fryzu i jego przesłaniu: Zań-Ograbek 2007, passim)
Ten właśnie Wielki Kraków, pamiętający przyłączenie Kazimierza ze Stradomiem i Kleparza oraz podmiejskich jurydyk, żyjący dopiero co dokonanym połączeniem z Podgórzem i włączeniem do swoich granic gmin i obszarów dworskich będących kontynuacją dawnych przedmiejskich wsi, wyznacza ograniczenie czasowe dla niniejszego tomu – zamyka poczet włodarzy jednostek osadniczych współtworzących przez wieki Kraków, aż do początków XX wieku, do powstania nowoczesnego już kształtu miasta. Wprawdzie nowe granice dały miastu nowych sąsiadów i nowe perspektywy rozwojowe, ale to już inna historia…
Drugie ograniczenie ma charakter ustrojowy. Otóż tom ten obejmuje włodarzy tylko tych jednostek osadniczych, które posiadały własne władze, stosownie umocowane (przywilejami, ordynacjami, innymi rozwiązaniami normatywnymi) i wyposażone w kompetencje sądownicze i administracyjne. Nie jest tu decydujący stopień samodzielności tych władz lokalnych, istotna jest natomiast przynajmniej koncesja na rzecz samorządności w postaci istnienia i działania własnych władz, przynajmniej z sołtysem czy wójtem, niekoniecznie już ławą sądową. W tym ujęciu poza zainteresowaniem pozostają te jednostki osadnicze, w których władzę sprawowali bezpośrednio właściciele. Wyłączone są więc tutaj jurydyki zarządzane bezpośrednio przez właścicieli, pozbawione jakkolwiek rozumianego samorządu (szerzej o tym w części ustrojowej dotyczącej jurydyk), natomiast z czasów późniejszych poza opracowaniem pozostają wszystkie obszary dworskie bezpośrednio administrowane przez właścicieli lub ich pełnomocników.
Łączy się z tym generalne zastrzeżenie, że o charakterze urzędu decyduje jego pozycja ustrojowa, a nie nazwa. Po reformach ustrojowych w 1791 roku spotykamy w Krakowie burmistrzów stojących na czele cyrkułów będących dzielnicami miasta. Od roku 1815 pojawiają się w Krakowie wójtowie stojący na czele gmin, także będących dzielnicami miasta. Nie byli to jednak włodarze-naczelnicy samodzielnych jednostek administracyjnych, mających odrębną podmiotowość osadniczą, miejską, podmiejską czy wiejską. Byli to kierownicy części większej całości – miasta Krakowa, podlegli władzy miejskiej z jej organami burmistrzowsko-prezydenckimi na czele (o czym mowa w: Poczet 2010).
Jeżeli poprzednie ograniczenia mają charakter terytorialny, wynikający z cezury czasowej, oraz charakter ustrojowy, to kolejne ograniczenie dotyczy „głębi” możliwego spojrzenia, limitowanego przetrwaniem i dostępnością zasobu źródłowego. Podstawą kwerendy mającej ustalić postaci tytułowych rządców i dać wiedzę o nich stał się zasób Archiwum Narodowego w Krakowie (ANK). W stanie najbardziej kompletnym zachował się zespół akt miasta Podgórza (symbol sygnatur „P”), jednak z istotnymi lukami z pierwszych dwóch dziesięcioleci po utworzeniu miasta w 1785 roku; zwarte księgi miejskie podgórskie zachowały się dopiero od 1843 roku. W kwerendzie posiłkowano się tutaj innymi zespołami, w tym bogatymi Tekami Sznajdera (symbol sygnatur „T.Schn.”) czy aktami Wolnego Miasta Krakowa (symbol sygnatur „WMK”) znajdującymi się w ANK, oraz zespołami dotyczącymi Galicji znajdującymi się w Centralnym Archiwum Historii Ukrainy we Lwowie. Imponująco przedstawia się zespół akt miasta Kazimierza – liczba ksiąg miejskich czy z miastem bezpośrednio związanych sięga prawie dziewięciuset jednostek (symbol sygnatur „K”). Problemem są tu jednak istotne luki – księgi radzieckie rozpoczynają się dopiero od roku 1369, zaginęły też księgi z określonych przedziałów czasowych, czasem większych (na przykład z lat 1434–1480), czasem mniejszych (na przykład z lat 1533–1540). Ważnym źródłem pozwalającym częściowo niwelować te luki są dyplomy pergaminowe, przede wszystkim z zasobu ANK. Z miast przykrakowskich najmniej litościwie historia obeszła się z aktami miasta Kleparza (symbol sygnatur „KL”). Księgi ławnicze zachowały się od roku 1499, natomiast radzieckie od 1539 roku. Wcześniejsze spłonęły w pożarach w latach 1476 i 1528. W najistotniejszych dla tematu księgach radzieckich kleparskich często pojawiają się luki, także bardzo znaczące, na przykład dla lat 1596–1650. Z tego zespołu, liczącego sobie niewiele ponad sto pięćdziesiąt ksiąg miejskich czy miasta bezpośrednio dotyczących, zachowało się tylko kilkanaście ksiąg rachunkowych, i to dopiero z końca XVII wieku, zatem brak naturalnego źródła uzupełniającego księgi radzieckie. I tu akta pergaminowe z różnych zasobów pozwoliły dla najdawniejszych lat w jakiejś mierze odnaleźć pojedyncze postaci zagubione wraz z księgami miejskimi.
Stradom, przemieście Kazimierza, posiadał władze wspólne z macierzystym miastem, choć rajcy-burmistrzowie stradomscy byli powoływani wyraźnie i jednoznacznie jako właśnie reprezentanci tego przedmieścia. Prowadzone były odrębne księgi stradomskie, nie do ustalenia już, w jakim stopniu trwale, a w jakim okresowo – zachowała się tylko jedna wójtowsko-ławnicza księga tego przedmieścia z lat 1432–1462. Wybory władz reprezentujących Stradom, jak i niektóre sprawy, wpisywane były do ksiąg Kazimierza, lecz niekonsekwentnie. Stąd też jest widoczna proporcjonalnie mniejsza ilość zidentyfikowanych włodarzy pochodzących ze Stradomia w stosunku do reprezentantów rdzennie kazimierskich (przy uwzględnieniu różnej ilości miejsc zajmowanych w radzie przez kazimierzan i stradomian).
Dla miasta żydowskiego wyodrębnionego w granicach miasta Kazimierza zachował się w ANK odrębny zespół (symbol sygnatur „Jud. Cas.”), jednak tylko szczątkowy. Niewiele tu pomogła kwerenda w aktach dawnej gminy żydowskiej krakowsko-kazimierskiej, przechowywanych w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Natomiast znakomitym źródłem identyfikacji burmistrzów kahalnych jest zespół akt sądu wojewodzińskiego krakowskiego dla Żydów ( sygnatury „Varia 10–12”), jednak zachowany tylko w odniesieniu do części pierwszej połowy XVII wieku. W sumie po gminie żydowskiej na Kazimierzu pozostały znikome dokumenty.
Zachowane dokumenty dotyczące jurydyk krakowskich zgromadzone zostały w ANK w odrębnym zespole ich akt (symbol sygnatur „Jur.”), bardzo zróżnicowanym co do zawartości dla poszczególnych jurydyk. Od relatywnie bogatych zasobów dla Garbar (ponad siedemdziesiąt ksiąg-akt sięgających początku XV wieku) i Biskupia (prawie pięćdziesiąt ksiąg-akt począwszy od 1540 roku) po zachowane ślady w postaci jednego dokumentu dla Podzamcza-Rybaków i dwóch dla Gramatyki. Jeżeli więc dla danej jurydyki zachowały się pojedyncze księgi z XVII i XVIII wieku, to stan taki należy uznać i tak za „dobry”. Fragmentaryczne źródła z rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Biblioteki Naukowej PAN/PAU w Krakowie, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu pozwoliły na kolejne, pojedyncze identyfikacje postaci. Dla jurydyk położonych w pobliżu Kleparza ważnym źródłem były zasoby archiwum parafialnego kościoła św. Floriana w Krakowie, a dla Smoleńska duchownego – parafii archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie.
Podobnie rzecz się ma z dokumentami pozostałymi w ANK po wsiach podkrakowskich, przyłączonych do Krakowa w czasach prezydenta Juliusza Lea (symbol sygnatur „GmP”), ale tylko w odniesieniu do okresu funkcjonowania przed ich ukształtowaniem się jako gmin samorządowych w ramach autonomii galicyjskiej. I tu zróżnicowanie jest zasadnicze: od proporcjonalnie sporych zasobów po wsiach Krowodrza (szesnaście ksiąg sądowych od końca XVI wieku do schyłku okresu przedautonomicznego) i Nowa Wieś (dziesięć ksiąg przedautonomicznych od początku XVI wieku) po całkowity brak śladów dokumentacji wsi jako jednostki administracyjnej (Ludwinów, Zakrzówek). Zachowały się natomiast w zasadzie kompletne księgi dla wszystkich interesujących nas tu wsi zorganizowanych już w gminy samorządowe, czyli od roku 1867 do włączenia w granice Krakowa. Dla wspomnianego, wcześniejszego okresu istotnym źródłem pozwalającym identyfikować poszczególne postaci na urzędach sołtysowskim i wójtowskim były księgi metrykalne parafialne prowadzone w kościołach św. Mikołaja, św. Szczepana, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Najświętszego Salwatora, jak też dla terenów położonych po prawej stronie Wisły księgi metrykalne parafii św. Stanisława Kostki i akta dawnej parafii św. Jakuba w Krakowie.
Objęte tym tomem jednostki osadnicze – miasta, jurydyki, wsie – wchodziły w skład aglomeracji krakowskiej, z wielowiekowymi, różnorakimi związkami tak faktycznymi, jak i prawnymi z centrum w postaci Krakowa. Tym samym w oczywisty sposób interesujący nas tu rządcy pojawiali się na kartach ksiąg miejskich krakowskich (symbol sygnatury „rkps”). Pojawiali się także w zapiskach czynionych w księgach grodzkich krakowskich (symbole sygnatur „CC” dla inskrypcji i „CCR” dla relacji) oraz w księgach wielkorządców krakowskich (symbol sygnatur „Teut.”). Zatem i w tych księgach prowadzona była kwerenda. O ile jednak zasoby przywołanych wcześniej zespołów archiwalnych dotyczących bezpośrednio tytułowych miast, jurydyk oraz wsi i gmin wykorzystywano w pełnym zakresie, o tyle zespoły ksiąg miejskich krakowskich, ksiąg grodzkich krakowskich i ksiąg wielkorządców krakowskich z przyczyn obiektywnych potraktowano posiłkowo, zgodnie z tropami wynikającymi z innych kwerend lub wskazywanymi w literaturze przedmiotu (jeśli chodzi o księgi miejskie krakowskie z okresu staropolskiego, zachował się wspaniały zasób rzędu 3500 ksiąg, a księgi grodzkie liczą sobie, stosując miarę przyjętą w archiwistyce, 222 metry bieżące).
Wykazany wyżej stan zachowanych archiwaliów dotyczących bezpośrednio tytułowych miast, jurydyk i wsi powoduje, że spisy rządców nie mogą pretendować do kompletności. Nie dotyczy to burmistrzów miasta Podgórza – tu spis jest kompletny. Z nielicznymi wyjątkami (na przykład Ludwinów) kompletne są także spisy naczelników gmin samorządowych z okresu autonomii galicyjskiej (od 1867 roku).
W przypadku miast Kazimierza i Kleparza ustalone listy burmistrzów są zdecydowanie reprezentatywne, choć z podanych już przyczyn niecałościowe. W Kazimierzu zidentyfikowano prawie czterystu burmistrzów – w okresie kazimierskiej samodzielności miejskiej w Krakowie odnotowano aż sześciuset burmistrzów i dwóch prezydentów. Uwzględniając analogie, ale i rozbieżności w rozwiązaniach ustrojowych obu miast dotyczących urzędu rajcy-burmistrza (liczebność rady urzędującej i rady starej, utrwalenie dożywotności urzędu), orientacyjnie można przyjąć, że w spisie burmistrzów Kazimierza znalazło się około 80–85% postaci, które w rzeczywistości były burmistrzami tego miasta. W przypadku miasta Kleparza ustalona lista burmistrzów przekracza dwieście postaci (podczas gdy w Krakowie w analogicznym okresie wystąpiło około pięciuset sześćdziesięciu burmistrzów). Mając na uwadze analogiczne jak wyżej kryteria, a w szczególności mniejszy skład rady miejskiej, można założyć, że ustalono wykaz obejmujący około 60–65% całej rzeczywistej listy burmistrzów kleparskich.
W odniesieniu do burmistrzów kahalnych w mieście żydowskim nie można kusić się o szacowanie ilości postaci, które przewinęły się na tym urzędzie przez kilka wieków, zwłaszcza że nie było instytucji dożywotności, jako reguła obowiązywały wybory rokroczne. Zidentyfikowanych ponad dwustu starszych-burmistrzów w całym przekroju czasowym istnienia gminy najpierw w Krakowie, później w kazimierskim mieście żydowskim, daje zapewne mniej lub bardziej reprezentatywny pogląd na całość.
Natomiast inaczej rzecz się ma w przypadku spisów wójtów jurydyk oraz sołtysów i wójtów wsi w okresie przedautonomicznym. Tu źródłowy materiał nie daje najmniejszych szans na choćby zbliżenie się do „reprezentatywności” listy. Przyjąć trzeba, że każda ustalona z osobna postać to utrwalony i ukazany ślad lokalnego samorządu oraz osoby pełniącej w nim urząd, każdorazowo o istotnym znaczeniu jednostkowym.
Znaczącą wartością wydanego trzy lata temu Pocztu sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010) jest zebranie rządców Krakowa w całościowy spis, bardzo bliski kompletności (niepewność może dotyczyć końca XIV wieku). Ta kompletność była założeniem tomu, a realizacja tego założenia na gruncie zachowanych źródeł była możliwa lub prawie całkowicie możliwa. W przypadku niniejszego tomu dążenie do kompletności źródłowo nie było możliwe, a stan archiwaliów powodował, że głównym celem musiało stać się zapełnianie pustych obszarów i przywoływanie „z niebytu” postaci w historii zaginionych.
Do tej pory w literaturze nie próbowano konstruować spisów rządców jednostek osadniczych będących przedmiotem niniejszego tomu, z wyjątkiem trzech przypadków, zawężonych czasowo i zawierających niekompletne lub wadliwe wykazy. I tak Tadeusz Przeorski zestawił burmistrzów miasta Podgórza, lecz tylko okresu autonomicznego, to jest w latach 1867–1915, z błędami w datowaniu (Przeorski 1931, s. 474). Z kolei Krystyna Pieradzka opublikowała wykaz wójtów jurydyki Garbary obejmujący postaci do połowy XVI wieku, opracowany – jak zaznaczono – na podstawie ksiąg garbarskich (Pieradzka 1931, s. 137); byłby pełniejszy, gdyby wykorzystano księgi radzieckie krakowskie, do których wpisywano w tamtym okresie dokonywane przez radę miejską nominacje wójtów garbarskich. I wreszcie Janina Dzikówna podała wykaz rajców Kleparza zestawiony do roku 1528, z jednej strony znacznie niekompletny, z drugiej natomiast zawierający powtórzenia tożsamych postaci pod odmiennie zapisywanymi imionami, zatem niewielkiej wartości (Dzikówna 1932, s. 191–192).
Aktualnie w druku znajduje się praca Marcina Starzyńskiego dotycząca kancelarii i samorządu średniowiecznego Kazimierza (Starzyński 2014, obecnie w druku), być może zwiastująca większe zainteresowanie badaczy ustrojowymi zagadnieniami obszarów aglomeracji krakowskiej znajdujących się poza murami samego Krakowa w czasach do końca I Rzeczypospolitej. W pracy tej, w aneksach, zamieszczone zostało zestawienie między innymi średniowiecznych rajców kazimierskich (zatem i burmistrzów).
Nie pozostawiły po sobie spisów włodarzy także same zainteresowane magistraty-urzędy. Wyjątkiem jest tutaj jedna z ksiąg kazimierskich, stanowiąca indeks do zbioru wcześniejszych ksiąg radzieckich. W niej pod hasłem „elekcja” zestawiono kolejne wybory rady urzędującej w okresie 1530–1603; nie był to jednak spis sam w sobie, a jedynie „odsyłacz” do właściwej dla danej elekcji księgi.
Co do zasady w tomie przyjęto układ chronologiczny. Obowiązuje on bez wyjątków dla kolejności prezentowanych postaci sołtysów, wójtów i burmistrzów w obrębie poszczególnych jednostek osadniczych. Z kolei dla uszeregowania tych jednostek przyjęto zasadę pierwszeństwa miast ze względu na ich status, a w ramach miast o ich kolejności przesądza czas powstania, a ściślej: pierwszego wzmiankowania zorganizowanej gminy, co dało Kleparzowi pierwszeństwo w tomie. Z kolei dla jurydyk oraz wsi i gmin przyjęto jako kryterium szeregujące kategorię przynależności
właścicielskiej danej jednostki osadniczej. Prezentację tytułowych postaci dla trzech miast wzbogacono o notki biogramowe.
W przypadku Kleparza i Kazimierza ze Stradomiem należy jednak uwzględnić, że w przeciwieństwie do władz Krakowa, rajcy-burmistrzowie tych miast w znakomitej swojej większości nie byli wybitnymi postaciami, po których pozostały liczniejsze ślady. Nie należeli, jak patrycjat krakowski, do bogatego kupiectwa, skoligaconego z możnymi dworu królewskiego, mającego aspiracje do wybicia się na szlachectwo. Elity Kleparza i Kazimierza to przede wszystkim rzemieślnicy, niemajętni i słabo wykształceni – mowa ciągle o większości, bo wśród niej były jednostki wybitniejsze. Często więc jedyny ślad burmistrzowania to pojedyncza zapiska. W konsekwencji z konieczności nierówne proporcje notek – jako świadomy zabieg poświęcenia kształtu formalnego dla dopowiedzenia i przekazania tego, co o postaci znaczniejszej wiadomo.
O ile zaprezentowanych w tomie dotyczącym Krakowa burmistrzów stołecznego miasta charakteryzowała zwykle, przynajmniej w wymiarze zewnętrznym, swoista stateczność, żeby nie powiedzieć – swego rodzaju dostojność, to burmistrzowie Kazimierza, a już w szczególności Kleparza, byli w swojej większości bardziej ludyczni, spontaniczni, często niepohamowani w swoich działaniach. Stąd w niniejszym tomie Pocztu dla oddania tej różnicy i specyficznego podkrakowskiego klimatu nie stroniono od cytatów obrazujących różne sprawy i sprawki owych burmistrzów, niekoniecznie zawsze budujące. No cóż, nie jedno licho grasowało w krakowskiej aglomeracji, nie jeden czort tu zawitał. Choćby ten diabeł, którego narodzenie się w Krakowie w roku 1543 odkrył ksiądz Gabriel Rzączyński, co podał w 1721 roku w dziele Historia naturalis Regni Poloniae, opisując, że był to potwór arcystraszliwy, z płomiennemi błyszczącemi oczyma, z byczemi nozdrzami, grzbietem obrośniętym psią szerścią, z małpim pyskiem na piersi, z kociemi ślepiami na podbrzuszu, z ponuremi łbami psiemi na łokciach i na stopach, z łabędziemi nogami i podwiniętym ku górze ogonem półłokciowym (tłumaczenie za: Tuwim 1924, s. 6). Księża głosili ówcześnie, że jego pojawienie się stanowiło karę za prowadzenie przez mieszczan rozwiązłego trybu życia i rozliczne nieobyczajności. Jak wynika z analizy ksiąg miejskich, z sądowymi na czele, czort ten upodobał sobie szczególnie Kleparz, od Kazimierza jak najbardziej nie stronił, a tylko w Krakowie działał bardziej skrycie, zakulisowo i podstępnie. Pogląd na przejawy i skutki działań tych mocy nieczystych niech dadzą zamieszczone w tym tomie cytaty z ksiąg miejskich.
Natomiast inaczej rzecz się ma w przypadku biogramów burmistrzów miasta Podgórza. Wiadomości o nich zachowało się nieporównywalnie więcej niż w odniesieniu do włodarzy miast poprzednio wymienionych. Mając jednocześnie na uwadze małą liczebność podgórskich postaci, postanowiono poświęcić im więcej miejsca.
Dla wszystkich innych włodarzy, burmistrzów kahalnych, włączonych w naturalny sposób w kazimierski rozdział tomu, wójtów jurydyk oraz sołtysów i wójtów (naczelników) wsi i gmin za wystarczające, ale jednocześnie jedynie możliwe, uznano poprzestanie na konstrukcji spisu zaopatrzonego w źródłowe wycinki z imieniem i nazwiskiem, będące swego rodzaju „wizytówkami” poszczególnych postaci.
Dla wewnętrznego układu występujących w drugiej części tomu jurydyk oraz wsi i gmin przyłączonych przyjęto w obrębie każdej z tych grup uszeregowanie według kryterium własności danej jednostki osadniczej; z zastrzeżeniem, że w licznych przypadkach kategoria tej własności na przestrzeni wieków zmieniała się – klasyfikowano wówczas zgodnie z linią utartą w literaturze.
Aby ułatwić identyfikowanie poszukiwanych postaci, ale i dla łatwiejszego oglądu całego zbioru rządców reprezentujących daną jednostkę osadniczą, dla każdej z tych grup sporządzono spisy w układzie chronologicznym i alfabetycznym. Jednak dla wójtów jurydyk oraz dla sołtysów i wójtów wsi i gmin przyłączonych spisy te są wspólne, z zaznaczeniem reprezentowanej jednostki osadniczej.
W rozdziale kończącym – w posłowiu – przedstawiono osoby i instytucje, dzięki którym powstanie tego opracowania stało się możliwe i którym zespół redakcyjny i wydawca przekazują słowa wdzięczności za szczególną pomoc.
W niniejszym tomie przywołano 1275 imion tytułowych rządców, w znakomitej większości do tej pory ukrytych w archiwaliach, niepublikowanych. W ikonografii tomu obejmującej ponad półtora tysiąca samodzielnych reprodukcji (nie wliczając zbliżeń ich fragmentów) ukazano w zasadniczej przewadze obiekty archiwalne i inne wizerunki dotychczas niereprodukowane, a może i zupełnie nieznanych, żeby przywołać z trudem odnaleziony, pięknie zachowany odcisk w laku pieczęci gminy żydowskiej krakowsko-kazimierskiej.
Istotą Pocztu są ludzie. Tom ukazuje przez pryzmat osób sprawujących najwyższe lokalne urzędy kształt terytorialny i ustrojowy aglomeracji krakowskiej, dynamikę jej rozwoju przez wieki, a może też po trosze jej koloryt. Jednak sednem niniejszej publikacji jest przywołanie i postawienie w „pocztowym szeregu” postaci, których praca na urzędzie lokalnym, okołokrakowskim, okazała się być pracą dla Krakowa. Tego Krakowa z doby Sejmu Czteroletniego, tego z roku 1915, gdy powstał Wielki Kraków (na którego utworzeniu tom się kończy), jak i przecież Krakowa dzisiejszego, naszego.
