W wyniku rewolucji wraz z rokiem 1848 państwo austriackie weszło – z oporami i niekonsekwencjami – na drogę przekształceń w monarchię konstytucyjną. Dokonywane reformy miały: urzeczywistnić zasadę równości wobec prawa bez względu na przynależność stanową, wyznanie i narodowość, uwzględnić postulaty narodowościowe i stanowić o udziale społeczeństwa w ustawodawstwie, rozdziale administracji od sądownictwa, odpowiedzialności rządu przed przedstawicielstwem narodowym, a z najistotniejszego tu punktu widzenia zakładały wprowadzenie instytucji samorządowych. Początkowo był to czas reformatorskich „prób i błędów”, z przyjętych już rozwiązań wycofywano się. Rzeczywiste wprowadzenie w monarchii ustroju konstytucyjnego nastąpiło dopiero w latach 1860–1867. Galicja w ramach nowo ukształtowanej Monarchii Austro-Węgierskiej weszła w epokę, która do historii przeszła pod nazwą „doby autonomii galicyjskiej” – formalnego posiadania i rzeczywistej realizacji prawa do samostanowienia w granicach prawa poprzez instytucje samorządowe usytuowane na różnych szczeblach władzy i administracji. Otwierała się epoka samorządu terytorialnego, rozumianego już nowożytnie, którego fundamenty ideowe, a także rozwiązania ustrojowo-prawne przetrwały próbę czasu i są w dużym zakresie aktualne i stosowane także dziś.
Na szczeblu ogólnopaństwowym utworzono oddzielne organy naczelne dla krajów austriackich: Przedlitawii (Cislitawii), w skład której wchodziła Galicja, oraz węgierskiej Zalitawii (Translitawii).
Dla Przedlitawii w Wiedniu utworzono dwuizbowy parlament zwany Radą Państwa, złożony z Izby Panów i Izby Posłów. W ramach reprezentacji galicyjskiej zasiadali tam także Polacy, przykładowo od roku 1907 wśród 516 posłów, w tym z Galicji 106, było 81 Polaków (Polacy z obu izb tworzyli dobrze zapisane w historii Koło Polskie). Organami centralnymi administracji były ministerstwa branżowe, od 1871 roku funkcjonował też minister bez teki dla Galicji, powoływany spośród Polaków. Rządem austriackim kierował premier – dwóch Polaków w historii pełniło ten urząd: w latach 1870–1871 Adam Potocki i w latach 1895–1897 Kazimierz Badeni.
Łańcuch burmistrza Podgórza z odznaką radnego miasta oraz odznaki radnych na wstęgach, wstęga druga, w barwach Krakowa, okazjonalna, użyta podczas uroczystości związanych z połączeniem miast w 1915 roku. Odznaki wprowadzone zostały na mocy uchwały Rady Miejskiej z 1901 roku (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, nr inw. 416/III, 417/III, 965/III)
We Lwowie, w stolicy Galicji, działały władze krajowe: od 1861 roku nowy Sejm Krajowy Galicji, z marszałkiem sejmu i Wydziałem Krajowym jako organem „zawiadowczym i wykonawczym reprezentacji krajowej”. W układzie kompetencyjnym wprowadzono domniemanie właściwości uchwałodawczych organów krajowych, co oznaczało, że należały do nich wszelkie sprawy niezastrzeżone dla parlamentu wiedeńskiego. Organem administracji państwowej szczebla rządowego był natomiast namiestnik, łączący funkcje – jak to celnie określono – męża zaufania cesarza, szefa administracji rządowej kraju i męża zaufania większości sejmowej, działający przy pomocy urzędu namiestnikowskiego.
Na szczeblu niższym zlikwidowano dotychczasowe rozległe terytorialnie cyrkuły, wprowadzając w ich miejsce powiaty, których liczba z czasem doszła do osiemdziesięciu. W powiatach wprowadzono samorządność: organami uchwałodawczymi samorządu stały się rady powiatowe, wybierane początkowo na trzyletnie kadencje, a od roku 1884 na sześć lat. W wyborach powiatowych, zapewniających reprezentację różnych (choć nie wszystkich, bo do powszechności wyborów było jeszcze daleko) grup wyborców, podzielonych na kurie według spełniania określonych cenzusów, na przykład majątkowego, dla reprezentacji miast i miasteczek wydzielono odrębną, III kurię – wyborcami w niej byli członkowie rad gminnych (miejskich). Rady powiatowe wyłaniały ze swego grona wydziały powiatowe jako ich organy zarządzające i wykonawcze, na czele z prezesem, zwanym zwyczajowo marszałkiem powiatu. Mogły zajmować się wszystkimi sprawami wewnętrznymi powiatu, w praktyce jednak sprowadzało się to do kwestii komunikacji, w tym budowy dróg, zdrowia, bankowości, oświaty i kultury. Były nadzorowane przez lwowski Wydział Krajowy, a same z kolei nadzorowały gminy– był to nadzór z punktu widzenia tak legalności, jak i celowości działań organów gminnych.
Przedstawicielem państwowej administracji rządowej był w powiecie stojący na jego czele starosta, podległy bezpośrednio namiestnikowi we Lwowie. Był on w powierzonym mu powiecie najniższą instancją dla wszystkich spraw administracyjnych nieprzekazanych innym władzom i organom. Nadzorował samorząd gminny w zakresie legalności jego działania oraz posiadał uprawnienia zwierzchnie nad gminami w zakresie zleconych im spraw z dziedziny administracji państwowej. Działał przy pomocy podległego mu starostwa powiatowego. Szczebel powiatowy był pośredni dla samorządu, a ostatni dla organów administracji państwowej.
Przedstawiona konstrukcja ustrojowa wyraźnie ukazuje realizację zasadniczej idei rozdzielenia dwóch pionów władzy: samorządowej od państwowej (rządowej). Władze samorządowe układały się w strukturze: kraj – powiat – gmina. Pion administracji rządowej stanowili: minister – namiestnik z namiestnictwem – starosta ze starostwem powiatowym. Zatem na szczeblu podstawowym, gminnym, tak w gminach wiejskich, jak i miejskich, zaprowadzono wyłączność władzy samorządowej. Ta myśl ustrojowa jest nadal aktualna.
Z punktu widzenia ustroju miast w Galicji przełomowy okazał się rok 1867 – do tego roku miasta nie tyle rządziły się, co były zarządzane w reżimie ustrojowym i prawnym ukształtowanym jeszcze przed 1809 rokiem, za pierwszej okupacji austriackiej. W roku 1867 weszła w życie fundamentalna dla ustroju miast, wśród nich Podgórza, ustawa o urządzeniu gmin – ustawa gminna dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim. Wprowadzono fundamentalne zasady ustroju gminy samorządowej: swobodę przyjmowania członków gminy, wybieralność jej organów, samodzielny zarząd sprawami gminy i jawność budżetu. Wśród kompetencji gminy rozróżniono zakres własny i zakres poruczony (zlecony przez administrację państwową). Działania własne gminy określono jako wszystko, co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i jest w całości wykonywane w jej granicach, natomiast poruczony jako załatwianie określonych spraw publicznych, czyli zleconych przez państwo.
Ważną kategorią uregulowaną w ustawie gminnej było prawo swojszczyzny – obowiązkowa przynależność każdego obywatela państwa do jakiejś gminy. W związku z tym w gminie podstawową grupę stanowili mieszkańcy do niej przynależni, czyli tacy, którzy się w tej gminie urodzili, niezależnie od miejsca pobytu, albo którym władze gminne przynależność taką nadały. Skutkiem przynależności gminnej było prawo do swobodnego zamieszkiwania w niej i żądania pomocy materialnej na wypadek ubóstwa. Na terenie gminnym mogły mieszkać również osoby nieprzynależne do niej, wśród których wyróżniano uczestników gminy (opłacali podatki z tytułu nieruchomości lub wykonywanego zawodu) i obcych. Szczególną kategorię stanowili obywatele gminy. Tytuł obywatelski nadawały władze gminne odrębnym aktem mężczyznom powyżej dwudziestego czwartego roku życia, niekaranym, mającym austriackie obywatelstwo. Gmina mogła też przyznać za zasługi obywatelstwo honorowe.
Organami samorządu gminnego były rada gminna i zwierzchność gminna. Rada stanowiła organ przedstawicielski – uchwałodawczy i nadzorczy. W Podgórzu składała się początkowo z 18 radnych, w 1881 roku – w związku z osiągnięciem kolejnego ustawowego progu liczby mieszkańców – zwiększyła się do 24 radnych, a w roku 1889, pod rządami nowej ustawy, osiągnęła liczbę 36 radnych. Pochodzili oni z wyborów powszechnych. Czynne prawo wyborcze mieli mieszkańcy przynależni i uczestnicy gminy (opłacający w niej podatki) oraz osoby spełniające cenzus inteligencki (duchowni, urzędnicy i osoby z wyższym wykształceniem – bez względu na to, czy płacili podatki w gminie). Czynne prawo wyborcze miały kobiety, lecz za żonę żyjącą z mężem głosuje mąż, za inne niewiasty głosują ich pełnomocnicy. Wyborców dzielono na trzy kurie według wysokości opłacanych podatków, wybierające po 1/3 radnych. W ten sposób kuria najmniej liczna, złożona z najbogatszych i inteligencji, wybierała taką samą liczbę reprezentantów, jak kurie pozostałe, liczniejsze. Bierne prawo wyborcze posiadał każdy członek gminy, z wyjątkiem niewiast […] jeżeli ma prawo wybierania, 24 lat życia ukończył i używa własnowolności. Wybierano nie tylko radnych, lecz również ich zastępców (w liczbie połowy składu rady), którzy wchodzili w skład rady z danej kurii wyborczej w przypadku wygaśnięcia mandatu radnego wybranego z tejże kurii. Kadencja rady miejskiej trwała początkowo trzy lata, od 1884 roku sześć lat. Pod rządami nowej ustawy od 1889 roku przy utrzymaniu kadencji sześcioletniej co trzy lata ustępowała połowa radnych i zastępców z każdego koła wyborczego, a w miejsce ustępujących wybierani byli nowi radni i zastępcy.
Zwierzchność gminna była organem zarządzająco- wykonawczym gminy i jej rady. Składała się z naczelnika gminy (burmistrza), jednocześnie
przewodniczącego radzie miejskiej, oraz minimum dwóch asesorów pochodzących z grona radnych. Spośród asesorów z kolei wybierano zastępcę naczelnika gminy (burmistrza). W Podgórzu zwykle wybierano trzech asesorów, ale czasem i więcej, przykładowo za kadencji burmistrza Floriana Nowackiego (nr 10) było ich aż sześciu. Nowa ustawa przyjęta w roku 1889 ograniczyła liczbę asesorów do trzech, jednak już wkrótce zostanie dopuszczony asesorski skład pięcioosobowy.
Wyboru zwierzchności gminnej dokonywała rada gminna ze swojego grona, na kadencję odpowiadającą kadencji rady. Naczelnik gminy (burmistrz) usytuowany został jako kierujący czynnościami zwierzchności gminnej oraz przełożony urzędników i sług gminnych. Mając pakiet własnych kompetencji, przewodniczył jednak gremium zbiorowemu, dzieląc z nim swoją władzę.
W roku 1889 wprowadzono nową ustawę gminną dla trzydziestu największych miast w Galicji (do liczby tej nie zaliczały się Lwów i Kraków jako miasta rządzące się własnymi, odrębnymi statutami) – Podgórze znalazło się w tej trzydziestce najznaczniejszych galicyjskich miast i zostało objęte reżimem nowej ustawy.
Kilka szczegółowych, odmiennych niż w ustawie gminnej z 1867 roku, rozwiązań zasygnalizowano już wyżej. Najistotniejszą zmianą było odmienne usytuowanie organu zarządzająco-wykonawczego samorządu miejskiego. Dla największych miast, w tym Podgórza, ustawa nie przewidywała gremium w postaci zwierzchności gminnej. Organem zarządzającym i wykonawczym stał się burmistrz (termin „naczelnik” pozostał już tylko dla miast mniejszych i gmin wiejskich). Ustanowiono natomiast magistrat (dla Podgórza: magistrat w Podgórzu), organ doradczy i wykonawczy burmistrza, złożony z niego, jego zastępcy i asesorów, wybieranych jak pod rządami ustawy z 1867 roku.
Pozycja burmistrza została klarownie wyodrębniona i wzmocniona. Ustawa sprecyzowała, że do zakresu działania i kompetencji burmistrza należy:
– przewodniczenie w radzie miejskiej i na posiedzeniach magistratu;
– wykonywanie wszelkich uchwał i zarządzeń rady miejskiej i magistratu;
– kierowanie urzędem miejskim, sprawowanie nadzoru nad urzędnikami i sługami;
– bieżące administrowanie sprawami miasta ze sprawami bezpieczeństwa i policji włącznie;
– wydawanie w nagłych przypadkach zarządzeń przedstawianych później do akceptacji radzie miejskiej;
– przedstawianie do mianowania i oddalania urzędników gminnych oraz wykonywanie władzy dyscyplinarnej nad urzędnikami i sługami (z wyłączeniem rachmistrza, dla którego właściwa była rada miejska);
– wstrzymywanie wykonywania uchwał rady miejskiej naruszających ustawy, przekraczających zakres działania rady lub szkodliwych dla interesów gminy;
– wstrzymywanie wykonania uchwał magistratu w przypadku, gdy sam się z uchwałą nie zgadza (miał przy tym obowiązek przedstawić sprawę radzie miejskiej);
– wykonywanie wszelkich spraw poruczonego zakresu;
– reprezentowanie gminy na zewnątrz.
Magistrat został ukształtowany jako organ doradczy i wykonawczy burmistrza, pod jego kierownictwem miał zawiadywać sprawami gminy i pozostającymi pod jej zarządem zakładami i funduszami, jak też załatwiać czynności bieżące. W szczególności do zakresu działania magistratu należało:
– wykonywanie ustaw i rozporządzeń wchodzących do własnego zakresu działań gminy;
– przygotowywanie wniosków do uchwał rady miejskiej;
– zarząd majątkiem, dochodami i wydatkami gminy, zakładów i funduszy gminnych lub pozostających pod zarządem gminy;
– prowadzenie kasowości i rachunkowości gminy.
Magistrat działał kolegialnie, na posiedzeniach zwoływanych minimum raz w tygodniu, decydując większością głosów, przy rozstrzygającym głosie burmistrza w razie równowagi.
Rada miejska mogła powołać na wniosek lub po wysłuchaniu magistratu osobne komisje dla sprawowania poszczególnych czynności ogólnego zarządu gminnego lub policji miejskiej, co dopełniało strukturę. W praktyce podgórskiej powoływanie komisji było stałą praktyką, modyfikowano jedynie ich ilość i szczegółowy zakres działania wyrażany ich nazewnictwem. Postrzegano komisje jako trwały element wewnętrznej struktury samej rady miejskiej – typowym przykładem może tu być uchwała rady z 1881 roku:
Wskutek wniosku p. Burmistrza z 24 maja 1881. No 1356 Rada gminna podzieliła się w celu wykonania poszczególnych czynności na następujące sekcye a względnie komissye:
1. komissyą Ubogich chrześcijan, do której powołano p. Zastępcę Burmistrza i pp. Radnych: Rehmanna, Serszenia i Bergera z poleceniem uzupełnienia przez dobranie dwóch członków z poza Rady, których wybrani do tejże Komissyi członkowie Rady sami powołać i o tem Radę zawiadomić mają;
2. komissyą Ubogich starozakonnych […];
3. komissyą pożyczkową do zawiadywania funduszami pożyczkowymi i udzielania w myśl statutów pożyczek […];
4. komissyą techniczno-ekonomiczną w celu udzielania zezwoleń na nowe budowle i odbioru nowo postawionych domów, a zarazem odbioru łamanego kamienia na potrzeby gminne i nadzór nad wszelkiemi przedsiębiorstwami gminnemi, przydzielając zarazem tejże komissyi rewizyą domów pod względem policji sanitarnej i ogniowej […];
5. komissyą uporządkowania miasta […];
6. komissyą pożarną w celu urządzenia odpowiedniej obsługi sikawek i innych rekwizytów ogniowych […];
7. komissyą rachunkową w celu sprawdzania złożonych z zaliczek rachunków i odbywania skontrum kasowego […].
W zakresie realizacji zadań własnych podgórski samorząd miejski podporządkowany był w trybie nadzoru organom samorządu powiatu wielickiego, natomiast w zakresie wykonywania zadań zleconych przez administrację rządową nadzór ten sprawował starosta powiatowy w Wieliczce. W roku 1897 ustanowiono powiat podgórski, ale nie powołano w nim organów samorządu powiatowego i w efekcie obowiązywał nadzór wielicki, natomiast dla nadzoru nad wykonywaniem zadań zleconych przez administrację rządową właściwe stało się starostwo w Podgórzu ze starostą na czele.
W ramach tych rozwiązań ustrojowych Podgórze działało do końca swej miejskiej samodzielności. W roku 1913, gdy zapadały uchwały rad miejskich Podgórza i Krakowa w sprawie połączenia miast, władze podgórskie składały się z rady miejskiej złożonej z trzydziestu sześciu radnych, siedmioosobowego magistratu z burmistrzem Franciszkiem Maryewskim (nr 18) na czele, jego zastępcy i pięciu asesorów wyłonionych z grona radnych, a także z urzędu podgórskiego. Obrazuje to Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim za rok 1913 (por. tabela na sąsiedniej stronie).
