| Urząd objęty Pocztem | Jednostka administracyjna | Struktura jednostki | Status jednostki i urzędu | Jednostka nadrzędna |
| sołtys | gromada | ogólne zebranie mieszkańców sołtys | pomocniczy wobec gminy | gmina zbiorcza z prezydium gminnej rady narodowej |
Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.
Dualistyczna organizacja przetrwała do 1950 roku. Ustawą z dnia 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. 1950, Nr 14, poz. 130) zmieniono w zasadniczy sposób system administracyjny, przechodząc do modelu administracji jednolitej. Regulacją tą przede wszystkim zniesiono organy samorządu terytorialnego. Zniesiono także organy administracji ogólnej i wiele urzędów terenowych administracji niezespolonej (na przykład w dziedzinie szkolnictwa, finansów, administracji pracy). Całość kompetencji zlikwidowanych organów i urzędów przekazano do właściwości terenowych rad narodowych i ich organów wykonawczych.
Ustawa realizowała ideę połączenia władzy uchwałodawczej i wykonawczej w jednym organizmie państwowym. Rady narodowe stały się jedynymi organami władzy państwowej o charakterze przedstawicielskim, pochodzącymi z wyborów powszechnych i dysponującymi pełnią władzy. Z kolei prezydia rad narodowych stały się organami wykonawczo zarządzającymi macierzystych rad narodowych, a jednocześnie organami administracji państwowej. Przewodniczący prezydiów pełnili funkcję jednoosobowego organu administracji.
Z pozoru miejsce dawnego zarządu gminnego zajęło zatem prezydium gminnej rady narodowej, natomiast rolę dawnego wójta gminy przejął przewodniczący prezydium gminnej rady narodowej – wszystko to jednak w całkowicie innej rzeczywistości ustrojowej, jako że nowe organy nie miały już charakteru samorządowego, były wraz ze swoimi radami narodowymi organami jednolitej władzy i administracji państwowej – stanowiąc całkowicie nowe konstrukcje ustrojowe.
Prezydium rady narodowej było organem wykonawczym i zarządzającym rady narodowej, działającym kolegialnie. W jego skład wchodzili wybierani przez radę narodową: przewodniczący prezydium, jego zastępca, sekretarz i członkowie; w mniejszych gminach gremium to stanowili tylko przewodniczący, zastępca i sekretarz. Prezydium działało stosownie do uchwał swej rady oraz zgodnie z wytycznymi i instrukcjami prezydium rady narodowej wyższego stopnia. Był to wyraz zasady podwójnego podporządkowania: w poziomie – macierzystej radzie, w pionie – prezydium szczebla wyższego. Z kolei zapis ustawy stwierdzający, iż [p]rezydium rady narodowej sprawuje na podległym sobie terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej w ramach obowiązujących przepisów, wprowadzał domniemanie właściwości prezydium (w razie wątpliwości przyjmuje się, że właściwym dla danej sprawy jest prezydium rady narodowej, a nie inny organ). Jeżeli dodać, że w całościowym systemie organów państwa istniało domniemanie właściwości rad narodowych, to na rzecz prezydiów w całym systemie przemawiało podwójne domniemanie właściwości, co świadczy o wyjątkowo mocnej pozycji tych organów (nota bene w praktyce działania majoryzowały one swoje macierzyste rady, uzyskując dominującą pozycję dzierżyciela władzy w terenie, oczywiście w scentralizowanym układzie, z wiodącą rolą naczelnych organów władzy i administracji państwowej).
Przewodniczący prezydium zgodnie z ustawą:
– czuwał nad należytym wykonaniem uchwał rady i wytycznych władz zwierzchnich;
– kierował pracami prezydium i był odpowiedzialny za wykonanie uchwał prezydium;
– przygotowywał i zwoływał posiedzenia prezydium rady oraz ustalał porządek dzienny obrad;
– kierował działalnością wydziałów prezydium i kontrolował ich pracę.
Nie posiadał więc szczególnych, odrębnych od prezydium władczych kompetencji, te przysługiwały prezydium działającemu in gremio.
Podejmując tę zasadniczą reformę, ustawodawca pozostawił na boku materię dotyczącą gromad. W przywoływanej tu ustawie stwierdzono: Dotychczasowe przepisy o gromadach i organach gromadzkich zachowują moc do czasu odrębnego uregulowania ustawowego.
Ta odrębna regulacja nastąpiła wkrótce, bo już w 1954 roku, i stała się punktem ciężkości kolejnej reformy, dotykającej podziału administracyjnego kraju i modelu podstawowych organów władzy i administracji państwowej na terenach wiejskich.
