Uwagi wstępne

Przedmiotem niniejszego opracowania są władze jednostek osiedleńczych najniżej usytuowanych w hierarchii podziału terytorialnego i odpowiadającego mu wieloszczeblowego systemu administracji terytorialnej. Punktem ciężkości jest więc jednostka osiedleńcza posiadająca własną reprezentację, której nie podlega już żadna inna, niżej usytuowana władza lokalna.

  W prostej konstrukcji chodzi o wieś, zorganizowaną w gminę, ze swoim wójtem lub sołtysem na czele. Niżej już władzy nie było, choć mogły być wydzielone, zwykle zwyczajowo, niższej rangi jednostki mieszkalne: przysiółki, wólki, osady, kolonie, podlegające władzy wsi stanowiącej centrum dla takiej całości. Wieś była tu podstawową jednostką podziału terytorialnego, a jej organy podstawowymi organami administracji terytorialnej.

  Rzecz się komplikowała, gdy wprowadzano w życie modele administracji terytorialnej, w których wieś przestawała być podstawową jednostką w podziale terytorialnym oraz w strukturze organów administracyjnych i przechodziła na pozycję jednostki pomocniczej z pomocniczą rangą jej wiejskich organów administracyjnych. Rolę jednostki podstawowej przejmowały gminy o charakterze zbiorczym, to jest grupujące szereg wsi. I tu na przestrzeni dziejów stosowano różne rozwiązania. W Rzeczypospolitej Krakowskiej gminy te, z wójtami na czele, skupiały wsie pomocnicze z sołtysami. W II Rzeczypospolitej od 1934 roku gminy zbiorcze z naczelnikami na czele grupowały jednowioskowe gromady, będące jednostkami pomocniczymi, na czele których stał sołtys. Z kolei od roku 1972 funkcjonowały jako gminy z naczelnikami na czele, skupiające wsie z sołtysami, w randze pomocniczej.

  Jest tu więc widoczny zasadniczy problem nomenklaturowy: te same pojęcia w różnych okresach opisywały różne instytucje prawne.

  Aby to uporządkować i jednocześnie – idąc za sformułowaniami zawartymi w rozdziale wstępnym – jeszcze bardziej detalicznie wskazać tytułowy przedmiot tomu (aby uniknąć nieporozumień na tle nazewnictwa zmieniającego z czasem znaczenie), doprecyzowania wymaga choćby wstępne i najbardziej ogólne usytuowanie ustrojowe jednostek podziału administracyjnego o nazywanych „wieś”, „gmina” i „gromada” oraz ich organów o nazwach „wójt”, „sołtys”, „naczelnik gminy” i „przewodniczący prezydium gminnej rady narodowej”. Niech posłuży temu zestawienie: 

* dla gromad po prawej stronie Wisły rok 1772, dla gromad lewobrzeżnych rok 1795

** dla gromad po prawej stronie Wisły rok 1815, dla gromad lewobrzeżnych ze względu na wcześniejszą przynależność do Rzeczypospolitej Krakowskiej rok 1846

*** wyłącznie dla Woli Duchackiej i Prokocimia objętych granicami Krakowa w 1941 roku

**** rok ostatniego przyłączenia do Krakowa jednostek administracyjnych tracących tym samym samodzielność (późniejsze korekty granic miasta nie pociągały takiego skutku i nie są objęte niniejszym tomem)

Uwagi:

– kolorem oznaczono przedmiot tomu

– zestawienie to bezpośrednio koresponduje z zamieszczoną dalej tabelą „Przekształcenia pozycji i struktur ustrojowych urzędów i jednostek administracyjnych objętych Pocztem” (vide s. 95–97).

  Zgodnie zatem z prawną zasadą, że decyduje nie nazwa, lecz treść, w grę nie wchodzą tu reprezentanci struktur terytorialnych innych niż najniżej usytuowane, choćby nazwy owych struktur były zbieżne z tytułem tomu. Innymi słowy poza zainteresowaniem pozostają nadrzędne struktury organizacyjne oraz zwierzchnicy urzędów najniżej uplasowanych.

  Jeżeli mowa o nazewnictwie, celowe jest także zestawienie nazw wchodzących tu w grę miejscowości. Z jednej strony chodzi o urzędowe ukształtowanie się nazw współczesnych, z drugiej o ukazanie dawnych zapisów ich brzmienia, nierzadko tak odbiegających od współczesnego, że nawet skojarzenie ich z obecną nazwą (przetrwałą pomimo likwidacji wsi i przyłączenia jej do Krakowa) jest trudne lub niemożliwe.