Pomimo rozlicznych przemian i wydarzeń dziejowych, w tym zmiany epok ze średniowiecznej na nowożytną, niszczących wojen i długotrwałych zapaści gospodarczych, miasto Kazimierz trwale i w miarę stabilnie istniało przez prawie cztery i pół wieku, przez czas zamknięty latami 1335–1772. I rozbiór Polski przyniósł Kazimierzowi destabilizację i coraz to bardziej przyspieszające przemiany ustrojowe, zakończone trwałą już likwidacją jego miejskiej odrębności (por. tabelaryczne zobrazowanie statusu prawnego Kazimierza, zamieszczone w pkt. 4 niniejszego rozdziału).
Tak jak powstał Kazimierz zgodnie z czternastowiecznym trendem do tworzenia nowych ośrodków miejskich w bezpośrednim sąsiedztwie dużych miast już istniejących, również i schyłek kazimierskiej miejskości wpisał się w ogólniejszą tendencję drugiej połowy XVIII wieku do scalania tak powstałych organizmów z wiodącymi w aglomeracjach miastami.
Obowiązujący w miastach Rzeczypospolitej od średniowiecza model ustrojowy wywodzący się z prawa magdeburskiego nie dotrzymywał kroku europejskiej myśli państwowotwórczej, że wspomnieć tu tylko ideę konstrukcji struktury państwowej opartej o zasadę trójpodziału władzy.
W tym kierunku postępowały projekty reformy Sejmu Czteroletniego i w jego ramach prace nad ustawą o miastach królewskich. Już w 1798 roku rada miasta Krakowa wystosowała do Sejmu memoriał zawierający postulat przyłączenia do Krakowa miast Kazimierza i Kleparza oraz jurydyk.
W tym samym czasie kazimierzanie wybrali swoich delegatów do Warszawy, w osobach ówczesnego prezydenta Sebastiana Zakulskiego (nr 364) i syndyka, późniejszego burmistrza Jana Dobrzańskiego (nr 368), z instrukcjami obrony samodzielności Kazimierza – prawdopodobnie przystąpili oni do aktu zjednoczenia miast (inicjatywa Jana Dekerta i magistratu Starej Warszawy), co byłoby słusznym politycznie pociągnięciem w sytuacji, gdy krakowianie do związku tego, przynajmniej początkowo, nie przystąpili. Gdy w 1790 roku wyłoniono w ramach prac sejmowych Deputację dla Miast, delegaci kazimierscy sprzeciwili się na tym forum przyłączeniu ich miasta do Krakowa.
Nowe rozwiązania ustrojowe dla miast zostały wprowadzone ustawą Sejmu Czteroletniego z 18 kwietnia 1791 roku Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej, włączoną następnie w całości do tekstu Konstytucji 3 maja. Aktem wykonawczym stało się uchwalone 27 czerwca tegoż roku Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej. Mocą tych aktów wprowadzono podział miast królewskich na miasta większe, które dzieliły się na cyrkuły (dzielnice), oraz miasta mniejsze. Kraków, jako jedno z dwudziestu jeden miast z grupy pierwszej, przybrał miano „miasta wydziałowego” – od nazwy jednostki podziału terytorialnego Rzeczypospolitej, „wydziału”, dla której był ustanowiony wspólny sąd apelacyjny; w przypadku Krakowa oznaczało to, że miasto jest siedzibą sądu apelacyjnego dla wydziału obejmującego województwo krakowskie i znaczną część województwa sandomierskiego. W skład miast wydziałowych miały wejść jurydyki świeckie i duchowne, tudzież drobne miasteczka w obrębie lokalnych gruntów początkowo miastu nadanych.
W tym nowym stanie prawnym kluczową kwestią dla Kazimierza było zaliczenie go do rzędu miast mniejszych – alternatywą było włączenie w granice Krakowa. Sprawa wydawała się przesądzona z chwilą wydania uniwersału Stanisława Poniatowskiego z 5 lipca 1791 roku, otwierającego
wdrożenie sejmowych regulacji o miastach i podjęcie działań włączających mniejsze jednostki w skład miast wydziałowych, co objęło Kazimierz. Wyrazem tego był zarządzony i dokonany spis obywateli, zatytułowany Księga mieszczan posessyonatów Miasta Wolnego Rzeczypospolitej Kazimierza przy Krakowie y Jurisdykcyi Wielkorządowych tudzież Grobli uniwersałem Najjaśnieszego Pana dnia 5 miesiąca lipca roku teraźniejszego 1791 wyszłym przyłączonych. Zwraca tu uwagę użycie nowej nazwy miasta zgodnej z przywołaną wyżej ustawą Miasta nasze królewskie wolne..., stosowanej do chwili całkowitej likwidacji samodzielności Kazimierza, niejako w nadziei na zachowanie statusu miejskiego.
Pomimo takiego rozwoju wypadków nadal była podejmowana obrona samodzielności kazimierskiej. Przybrała ona postać sporu z Krakowem, dążącym do wchłonięcia Kazimierza, sporu toczonego w Warszawie, przed właściwą na tym etapie reformowania miast Komisją Policji Obojga Narodów. Jeszcze w styczniu 1792 roku delegacja kazimierska czyniła przed tą komisją zabiegi w obronie miejskiego statusu, w opozycji do starań delegatów krakowskich dążących do uzyskania decyzji przeciwnej i przedstawiających projekt urządzenia Krakowa z Kazimierzem w jego granicach, co nota bene było zgodne z duchem reform sejmowych i zapadłymi postanowieniami.
Na nic się zdały te działania kazimierzan, wspomniana komisja odrzuciła postulat zachowania statusu odrębnego miasta. Kazimierz włączony został do Krakowa jako jego II Cyrkuł (dzielnica) wraz ze Stradomiem, miastem żydowskim, domami za bramą Wielicką nad Wisłą, Podbrzeziem i przedmieściami aż do ujścia Rudawy do Wisły (rejon dzisiejszego pl. Kossaka) w tym z Groblami i Podzamczem; cyrkuł ten objął łącznie czterysta trzydzieści siedem domów. Burmistrzem cyrkułu kazimierskiego w ramach Stołecznego Wydziałowego Miasta Krakowa został Szczepan Dunicz (nr 379), wcześniejszy ławnik i wójt Kazimierza oraz przyszły rajca i burmistrz tego miasta w roku 1794, gdy
Tłok pieczętny wprowadzony w roku 1792, bezpośrednio po pierwszej likwidacji samodzielności miejskiej Kazimierza w wyniku ustaw Sejmu Czteroletniego, dla sądu cyrkułowego, który zastąpił dawną ławę miejską – oraz powiększony widok jego stopki (w lustrzanym odbiciu). W polu pieczętnym zachowany historyczny już w tamtym czasie herb miasta Kazimierza, w którym zwraca uwagę zastąpienie jednej z męskich głów towarzyszących literze „K” głową kobiecą, co było jedynie artystyczną inwencją, w otoku napis: SĄD PRIMAE INSTANCYAE CYRKULU DROGI [sic!] KRAKOWSK[IEGO] – SĄD PIERWSZEJ INSTANCJI CYRKUŁU DRUGIEGO KRAKOWSKIEGO (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29-661-44)
kazimierska odrębność miejska została czasowo przywrócona. Istotne jest, aby przy tej zbieżności nomenklatury odróżnić dawną funkcję burmistrza miasta, czyli głowy samodzielnego miasta, podległego swej radzie miejskiej i poprzez wielkorządcę królowi, od urzędu burmistrza cyrkularnego, czyli w istocie naczelnika dzielnicy, podległego prezydentowi Krakowa.
Formalnym momentem ustania samodzielności Kazimierza było wygaśnięcie mandatów jego władz, co stało się 14 kwietnia 1792 roku, z chwilą wyboru władz Krakowa ustanowionych dla miasta w jego nowych granicach zewnętrznych, z Kazimierzem, Kleparzem i jurydykami, oraz podziałem wewnętrznym na cztery cyrkuły.
Stan ten jednak przetrwał zaledwie kilka miesięcy. Już we wrześniu 1792 roku zwycięska konfederacja targowicka swymi postanowieniami anulowała uchwały Sejmu Czteroletniego, przywracając stan sprzed 1791 roku, co oznaczało powrót Kazimierza do samodzielności miejskiej; od 12 września w Krakowie działały przywrócone dawne władze sprzed konstytucji majowej, tym samym reaktywowały się i podjęły działanie dawne władze Kazimierza – pod tą datą odnotowano w księdze
uchwał kazimierskiego magistratu powrót poprzednich władz miejskich. Prawa osobnego miasta podtrzymały dla Kazimierza także regulacje sejmu grodzieńskiego; wprawdzie ustawa Miasta wolne Rzeczypospolitej z 1793 roku przewidywała powrót Krakowa do granic wytyczonych po 1791 roku, czyli z obszarami satelickimi przyłączonymi do miasta, ale utrzymano samodzielność Kazimierza (w przeciwieństwie do Kleparza i jurydyk) – władze kazimierskie przedłożyły stosowny memoriał z wykazem posiadanych przez Kazimierz i Stradom przywilejów od lokacji miasta i decyzją z 24 lutego 1794 roku Komisji Policji Koronnej samodzielność ta została potwierdzona.
Kolejna zmiana ustrojowa była konsekwencją insurekcji kościuszkowskiej. Rozkazem naczelnika powstania, wydanym w obozie pod Bosutowem 4 kwietnia 1794 roku, przywrócono stan prawny wprowadzony ustawami Sejmu Czteroletniego. Dla Kazimierza oznaczało to ponowną utratę samodzielności miejskiej i powrót do statusu cyrkułu, czyli dzielnicy miasta Krakowa. Był to jednak tylko epizod, powstanie szybko upadło. Po bitwie pod Szczekocinami do Krakowa weszły 15 czerwca 1794 roku wojska 260 Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 roku pruskie, rozpoczynając półtoraroczną okupację krakowskiej aglomeracji. W okresie tym Prusacy nie reorganizowali władz miejskich (na ziemiach włączonych do Prus w wyniku II rozbioru miasta podporządkowano pruskim regulacjom prawnym), powrócono do zasad ustrojowych obowiązujących przed insurekcją, czyli opartych o regulacje sejmu grodzieńskiego, z uwzględnieniem wspomnianego wcześniej wyjątku uczynionego dla samodzielności miejskiej Kazimierza.
Kres okupacji pruskiej przyniósł III rozbiór Polski i realizacja postanowień konwencji rozbiorowej zawartej 3 stycznia 1795 roku w Petersburgu. Prusacy, po początkowych oporach (dopiero 24 października tegoż roku Prusy zgodziły się na oddanie Krakowa), 4 stycznia następnego roku wyszli z aglomeracji krakowskiej, unosząc zrabowane, bezcenne insygnia królów polskich (ocalał tylko niemający wartości materialnej miecz koronacyjny Szczerbiec). Dzień później wkroczyły oddziały austriackie – rozpoczęła się, jak jest to określane w literaturze, „pierwsza okupacja austriacka”, czyli pierwszy okres zaboru austriackiego, trwający do 1809 roku, to jest do czasów Księstwa Warszawskiego; pierwszy dla Krakowa, lecz drugi dla Kazimierza, który w latach 1772–1776 doświadczył już zajęcia miasta przez Austriaków i włączenia go do ich cesarstwa.
Zabór nie był przejściową okupacją przez obce wojska, był wchłonięciem części ziem dawnej Rzeczypospolitej do granic i do organizmu państwowego zaborcy, w tym przypadku cesarstwa austriackiego, a ściślej: istniejącego do roku 1806 Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Nie było tu pola dla pozostawiania zawłaszczonych ziem poza strukturą polityczną i prawno-ustrojową obowiązującą w całym cesarstwie, pozostawała tylko kwestia metody i czasu likwidacji struktur dotychczasowych. Austriacy dla nowych dla siebie ziem zaboru ustanowili strukturę terytorialną w postaci odrębnego kraju koronnego o nazwie „Galicja Zachodnia” („Nowa Galicja”), podległego Zachodnio-Galicyjskiej Nadwornej Komisji Urządzającej, a od 1797 roku Gubernium Krajowemu dla Galicji Zachodniej z siedzibą w Krakowie, pod prezydencją komisarza, radcy dworu Johanna Wenzla von Margelika, od 1801 roku pod przewodem gubernatora hrabiego Johanna Grafa von Trautmannsdorfa. (W roku 1803 Galicję Zachodnią włączono do Galicji Wschodniej obejmującej ziemie polskie z I zaboru – w ten sposób aglomeracja krakowska znalazła się w kraju koronnym o ostatecznie ukształtowanej nazwie „Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimskim i Zatorskim”). Na szczeblu niższym Galicję Zachodnią podzielono na dwanaście cyrkułów, wśród nich ustanowiono cyrkuł krakowski z urzędem cyrkularnym jako organem administracji cesarskiej.
W tej strukturze znalazł się Kazimierz, od upadku insurekcji, a de facto od targowicy funkcjonujący jako miasto z przywróconą samodzielnością, po krótkiej w niej przerwie wynikającej z rozstrzygnięć Sejmu Czteroletniego, gdy był cyrkułem- dzielnicą Krakowa. Od 1796 roku działał pod nazwą „Cesarsko-królewskie miasto Kazimierz”.
Jednym z celów zaborcy było dostosowanie struktury władzy i administracji w jednostkach osiedleńczych Nowej Galicji do systemu ustrojowego obowiązującego w całym państwie, systemu opartego na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Oznaczało to między innymi zniesienie samorządu lokalnego, do czego Austriacy czynili przygotowania od zajęcia tych ziem w 1796 roku, aby proces ten zakończyć w roku 1802. Jak w innych miastach, tak i w Kazimierzu następowały stopniowe zmiany w strukturze władzy miejskiej: rozdzielenie władzy uchwałodawczej i wykonawczej od władzy sądowniczej przez likwidację ławy miejskiej i zastąpienie jej sądem instancyjnie podległym na zewnątrz miasta, wyłączenie spod właściwości rady miejskiej spraw bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz podporządkowanie w tym zakresie zewnętrznej w stosunku do miasta komisji policji, na koniec
zrekonstruowanie samej rady miasta przez wprowadzenie dla tego urzędu czteroosobowego składu: trzech radców z burmistrzem na czele, z trzyletnimi mandatami (zatem odstąpiono od właściwej radzie przez wieki zasady rotacji na funkcji burmistrza; przekształciła się ona w wydzielony urząd).
Wprawdzie formalnie językiem urzędowym stał się niemiecki, jednak nie wyparł on polskiego, przynajmniej w relacjach i czynnościach wewnątrzmiejskich władz kazimierskich. Natomiast odczuwalnym staje się nowy „duch” centralistyczno- biurokratycznego rządzenia. Dobrze oddaje go przykład: oto w grudniu 1800 roku rzeźnik Augustyn Bukowski, syn kazimierskiego rzeźnika Józefa i Małgorzaty, dopraszał się Urzędu Magistratualnego, aby w poczet obywatelów mieszczan tutejszych podług przepisanych w tej mierze krajowych ustaw przyjętym być mógł. Magistrat miasta Kazimierza, mając na uwadze, że wnioskodawca jako człowiek poczciwy, dobrze się rządzący y tu z dobrych i cnotliwych obyczajów od młodości znany, do wniosku się przychylił i do prawa miejskiego go przyjął.
Na marginesie: w ostatnich latach odrębności miejskiej Kazimierza dało się zauważyć wzmożoną liczbę podań o przyjęcie do obywatelstwa kazimierskiego; być może w obliczu przewidywanego, rychłego włączenia tego miasta do Krakowa metoda nabycia obywatelstwa krakowskiego drogą
wiodącą poprzez Kazimierz była łatwiejsza, mniej rygorystyczna.
Jak wskazano, przekształcenia ustrojowe były procesem rozłożonym na kilka lat, na co dzień Kazimierz funkcjonował z pozoru stabilnie. Cały czas była jednak aktualna kwestia jego przyszłości jako odrębnego miasta. Austriacy uznawali potrzebę włączenia go do Krakowa, magistrat kazimierski bronił się przed tym, argumentując przede wszystkim, że istnieje naturalna granica między miastami na Starej Wiśle, i powołując się na dawne przywileje. Rzecz była jednak elementem większej całości, dotyczącej ogólnej tendencji tworzenia silnych organizmów miejskich i na tym tle wizji rozwojowej Krakowa – partykularny interes Kazimierza musiał tu – jak bieg wydarzeń ukazał – zostać pominięty. W roku 1800 rezydująca w Wiedniu Kancelaria Nadworna Galicyjska wydała dekret przyłączający Kazimierz do Krakowa, likwidujący ostatecznie wszelkie jurydyki oraz wyznaczający nowy obszar Krakowa (z Kazimierzem, Stradomiem i jurydykami, natomiast bez Zwierzyńca, Łobzowa, Nowej Wsi i Krowodrzy, wcześniej objętych granicami miasta w dobie Sejmu Czteroletniego, później od Krakowa odłączanych i na powrót przyłączanych).
Był to ostateczny kres samodzielności miejskiej Kazimierza. Wspomniany dekret miał wejść w życie w 1801 roku, ostatecznie działalność Kazimierza jako miasta ustała 1 września 1802 roku, to jest z dniem ustanowienia nowych władz Krakowa w nowych jego granicach. Wygasły wówczas mandaty dotychczasowych władz miejskich kazimierskich. Z dniem tym zaktualizował się także nowy podział administracyjny Krakowa na cztery obwody (dzielnice), wśród nich znalazł się Obwód IV – Kazimierz i Stradom. Podobnie jak wcześniej w cyrkułach z roku 1792, tak i w obwodach na czele tych dzielnic stanęli burmistrzowie obwodowi – w Obwodzie IV na długie lata został nim wspominany już Jan Dobrzański.
Miasto Kazimierz stało się dzielnicą Krakowa. Na długo, ale nie „na zawsze” – Kazimierz przestał być dzielnicą nawet wcześniej niż Kleparz, bo w roku 1950, kiedy to stał się częścią dzielnicy Stare Miasto, co jest aktualne do chwili obecnej. Nazwa przetrwała w wymiarze formalnym w określeniu jednostki katastralnej „Kazimierz” oraz przede wszystkim jako tradycyjna nazwa obszaru urbanistycznego, w oczywisty sposób identyfikowanego przestrzennie oraz tożsamego z obszarem byłego miasta Kazimierz; to ostatnie dla posługujących się tą nazwą w przeważającej mierze oczywiste już nie jest. Pamięć o mieście Kazimierz wygasła, a konotacja jego nazwy jest już inna niż ta zapisana przez Kazimierza Wielkiego w akcie lokacyjnym miasta z 1335 roku.
