O scaleniu Podgórza z Krakowem zwykło się mówić albo – dyplomatycznym językiem układu między miastami z 1913 roku – jako o „połączeniu” miast, albo – oddającym istotę zjawiska językiem projektu Wielkiego Krakowa – jako o „przyłączeniu”. Z punktu widzenia Podgórza i jego władz wieloletni proces, definitywnie zakończony wejściem w życie 1 lipca 1915 roku regulacji połączeniowych dwóch miast, formalnie był zrzeczeniem się samodzielności miejskiej przez Podgórze, a w rzeczywistości – jej utratą, bowiem za taką należy uznać zrzeczenie się odrębności pod presją czy przymusem.
Z Szematyzmu galicyjskiego za 1913 rok
| Burmistrz | Franciszek Maryjewski | Kontroler | Franciszek Sowiński |
| Zastępca | Szczepan Kaczmarski | Praktykant kasowy | Józef Miętta |
| Asesor | Karol Łuczko | Budowniczy | Józef Kryłowski |
| Asesor | Samuel Aronsohn | Asystent budowniczego | Miejsce opróżnione |
| Asesor | Karol Breuer | Zastępca rewidenta rachunkowego | Józef Rappaport |
| Asesor | Bernard Liban | Kancelista | Władysław Grzybczyk |
| Asesor | Dionizy Matula | Lekarz | nieobsadzone |
| Syndyk | Jakub Aronsohn | Weterynarz | Marek Kaczkowski |
| Syndyk | Józef Emilewicz | Inkasent | Jan Suchecki |
| Dyrektor | Karol Kowalski | Kierownik zakładu elektrowni miejskiej | Rudolf Nowak |
| Koncepista | Żegota Bierczyński | Buchalter zakładu elektrowni miejskiej | Henryk Nożyński |
| Koncepista | Tadeusz Ludwik Przeorski | Zarządca wapienników miejskich | Ludwik Baumgarten |
| Oficjał | Andrzej Moskal | Asystent wapienników | Antoni Nyczek |
| Komisarz magistratu | Stefan Paleczny | Naczelnik straży pożarnej | Jan Illg |
| Inspektor policji | Leon Salz | ||
| Kasjer | Szymon Droszcz |
Ponadto: 1 pomocnik kancelaryjny, 2 akuszerki, 2 sierżantów policji, 2 kaprali policji, 28 policjantów, 2 ogrodników plantacyjnych, 2 strażników polowych, 12 fornali do koni miejskich, 2 sierżantów straży ogniowej, 8 pomponierów I klasy i 8 pomponierów II klasy, 2 lampiarzy, 2 woźnych kancelarii, 1 stróż kancelarii, 2 dozorców rzezalni miejskiej, 2 ogrodników, 1 oprawca miejski, 1 dozorca hali targowej, 1 strażnik kąpielowy, 1 maszynista chłodni, 1 palacz rzeźni, 1 kanalarz
(Źródło: Szematyzm 1913, s. 513–514).
Początek XX wieku przyniósł formowanie się Wielkiego Krakowa – przestrzeni dla dalszego rozwoju miasta. Rozrastał się wówczas stołeczny Wiedeń, terytoria poszerzały Paryż, Praga, Drezno, na ziemiach polskich pod zaborami Poznań, w Galicji Rzeszów i Nowy Sącz. W przypadku Krakowa w połowie drogi spotkała się potrzeba przestrzeni dla miasta z tendencją do scalania gmin sąsiadujących z Krakowem, za czym stała gama przyczyn, od prestiżowych po utylitarne, związane choćby z infrastrukturą miejską. Odrębne jednak stanowisko zajęły objęte planem trzy gminy wiejskie: Płaszów, Krowodrza i Grzegórzki, oraz gmina miejska Podgórze. O ile opór gmin wiejskich został przełamany korzystnymi zapisami w umowach przyłączeniowych i w 1912 roku prezydent Krakowa Juliusz Leo zakończył zasadniczą część swojego planu, o tyle miasto Podgórze nie tylko nie było skłonne do połączenia się z Krakowem, lecz broniło swojej samodzielności.
Po paśmie przerywanych milczeniem władz Podgórza negocjacji nieprzybliżających do finału, po długotrwałym oporze wobec zajmowania zdecydowanego stanowiska, polityczny, a zapewne i personalny, nacisk ze strony zwierzchniego Wydziału Krajowego we Lwowie (który nie działał przecież w oderwaniu od władz wiedeńskich) zakończył ten bolesny i co do zasady, i co do przebiegu proces. W 1913 roku rada miejska w Podgórzu zadecydowała o połączeniu z Krakowem i zawarciu stosownego układu, identycznie uczyniła rada miejska w Krakowie, co stało się podstawą uchwały Sejmu Krajowego we Lwowie, usankcjonowanej przez cesarza. Rzecz stała się faktem 1 lipca 1915 roku.
Zawiłość tego procesu, w którym Podgórze utraciło swoją miejską podmiotowość i stało się dzielnicą Krakowa, ilustruje kalendarium zawierające tylko najistotniejsze wydarzenia:
| Etap I | |
| 1901 | Wydanie przez Sejm Krajowy tak zwanej ustawy kanałowej przewidującej infrastrukturę rzeczną w Dębnikach lub Płaszowie, po prawej stronie Wisły, co wyznaczało także i ten kierunek poszerzania granic Krakowa; wydanie przez Sejm Krajowy zgody na poszerzenie Krakowa. |
| 1901–1902 | Na polecenie zarządu Krakowa otwarcie prac studialnych nad stosunkami ludnościowymi i gospodarczymi gmin sąsiednich, w tym miasta Podgórza, opracowywanie statystyk i analiz stanu faktycznego; podjęcie przez radę miejską Krakowa uchwały o Wielkim Krakowie. |
| 13 maja 1903 | Wystosowanie przez władze Krakowa do magistratu Podgórza zapytania w sprawie ewentualnego połączenia miast. Pozostało ono bez odpowiedzi. |
| 12 marca 1904 | Wystosowanie przez władze Krakowa ponownego zapytania o możliwość połączenia miast. |
| 24 marca 1904 | Podjęcie przez radę miasta Podgórza na nadzwyczajnym posiedzeniu uchwały o nieupoważnieniu podgórskiego magistratu do prowadzenia rozmów z władzami Krakowa o połączeniu miast – przyczyną był brak jednoznacznego stanowiska ze strony krakowskiej rady miasta. |
| 12 listopada 1904 | Podjęcie przez Sejm Krajowy we Lwowie uchwały w sprawie zobowiązania Wydziału Krajowego do prowadzenia rokowań z Krakowem i gminami sąsiednimi w sprawie połączenia, co miało umożliwić budowę w Krakowie portu rzecznego. |
| 13 marca 1905 | Wspólna konferencja władz Krakowa i Podgórza zorganizowana przez Wydział Krajowy – próba otwarcia rokowań. |
| 30 marca 1905 | Podjęcie przez radę miasta Pogórza na nadzwyczajnym posiedzeniu uchwały w sprawie niepodejmowania dalszych rozmów z władzami Krakowa o połączeniu miast, z poinformowaniem o tym stanowisku Wydziału Krajowego. |
| Etap II | |
| 19 września 1907 | Podjęcie przez radę miasta Krakowa, przy sposobności uchwały o przyłączeniu do niego szeregu gmin, uchwały wzywającej prezydium miasta do ponownego podjęcia rokowań z reprezentacją Podgórza. |
| 5 maja 1910 | W ramach realizacji uchwały z 19 września wystosowanie przez prezydium Krakowa obszernego memoriału do magistratu Podgórza w sprawie podjęcia sprawy połączenia miast. W memoriale podniesiono materialne korzyści dla Podgórza, związane z systemem podatkowym, dostępem do powstającego portu rzecznego, kwestią kanalizacji Wisły i budowy bulwarów oraz nowych mostów, sprawą przesunięcia rejonów fortecznych i przeniesienia prochowni, rozszerzenia linii kolei elektrycznej (tramwaju) oraz elektrowni i wodociągu. |
| 12 maja 1910 | Sformułowanie na nadzwyczajnym posiedzeniu rady miasta Podgórza odpowiedzi o warunkach, pod jakimi proponowane jest połączenie miast (zmiana stanowiska w stosunku do uchwały z 30 marca 1905 roku wynikała głównie z wprowadzonych w latach 1905 i 1907 regulacji ustawowych sytuujących korzystniej podatkowo Kraków, a wprowadzających dla Podgórza nowe obciążenia finansowe). |
| 27 maja 1910 | Uchwalenie przez wyłonioną wcześniej przez radę miasta Krakowa ze swojego grona komisję dla rozszerzenia granic miasta (to jest planów Wielkiego Krakowa) zasadniczych propozycji co do przyszłego układu połączeniowego. Propozycje te wraz z dołączonymi symulacjami finansowo-ekonomicznymi zostały poddane przez magistrat Podgórza publicznej dyskusji, dzielącej społeczność miejską na zwolenników i przeciwników połączenia z Krakowem. |
| 3 listopada 1910 | Przy sposobności uchwalania przyłączenia Płaszowa do Krakowa podjęcie przez Sejm Krajowy uchwały zobowiązującej Wydział Krajowy do podjęcia z gminami Kraków i Podgórze rokowań w sprawie połączenia obu miast. Wydział Krajowy skierował do rady miasta Podgórza reskrypt wzywający do powołania komisji do pertraktacji z władzami Krakowa w kwestii połączenia miast. |
| 24 października 1911 | Po prawie rocznym wstrzymywaniu przez magistrat Podgórza wprowadzenia powyższego reskryptu pod obrady rady miasta, radni uchwalają w końcu rezolucję odmawiającą zgody na połączenie z Krakowem i prowadzenia w tej sprawie rokowań (argumenty dotyczyły między innymi wysokości akcyzy, podatków i cen mieszkań, oceniano generalnie jako nikłą możliwość podołania przez Wielki Kraków zobowiązaniom wynikającym z poszerzenia jego granic). |
| 5 stycznia 1912 | Pomimo powyższego stanowiska rady miasta Podgórza Wydział Krajowy przeprowadził posiedzenie mediacyjne przedstawicieli rad krakowskiej, podgórskiej i powiatowej wielickiej. Wymianę argumentów zakończono apelem do rady miasta Podgórza o upoważnienie swoich przedstawicieli do prowadzenia negocjacji. |
| Etap III | |
| 6 maja 1912 | W związku z zaproszeniem przez Wydział Krajowy na wspólną konferencję dotyczącą połączenia miast rada miasta Podgórza zatwierdza wybór komisji złożonej z dziesięciu członków, z burmistrzem Franciszkiem Maryewskim na czele, upoważnia ich do prowadzenia rokowań, z zastrzeżeniem jednak, że przystąpienie do rozmów nie przesądza o końcowym stanowisku co do zawarcia układu połączeniowego. |
| 13 maja 1912 | Zwołanie przez Wydział Krajowy wspólnej konferencji władz Krakowa, Podgórza i powiatu wielickiego oraz delegatów Wydziału Krajowego. Kraków reprezentował subkomitet (wyłoniony z komisji dla rozszerzenia granic miasta) do prowadzenia pertraktacji z Podgórzem (na czele subkomitetu stał prezydent Juliusz Leo). Reprezentanci Podgórza przedstawili warunki połączenia w kwestiach politycznych, administracyjnych, skarbowych, gospodarczych, inwestycyjnych, sanitarnych, przemysłowo-handlowych oraz zakresu działania instytucji w okresie przejściowym. |
| maj 1912– kwiecień 1913 | Blisko roczne prace studyjne nad materiałami, przygotowanie warunków połączenia i sprawozdań obu rad miast – dziesięciu posiedzeń subkomitetu krakowskiego, dwudziestu jeden posiedzeń komisji podgórskiej oraz siedmiu posiedzeń wspólnych. |
| Etap IV | |
| 7 kwietnia 1913 | Przyjęcie na wspólnym posiedzeniu subkomitetu krakowskiego i komitetu podgórskiego dokumentu Projekt warunków połączenia miast Podgórza i Krakowa uchwalonego wspólnie przez Komisję miast Krakowa i Podgórza. |
| 15–16 kwietnia 1913 | Podjęcie przez radę miasta Podgórza uchwały o zgodzie na połączenie Krakowa i Podgórza oraz przyjęciu projektu warunków układu w brzmieniu przyjętym 7 kwietnia (1 radca był nieobecny, przed głosowaniem salę opuściło 3 radców, za uchwałą oddano 25 głosów, przeciw uchwale 6). |
| 23 kwietnia 1813 | Podjęcie przez radę miasta Krakowa uchwały o zgodzie na połączenie Krakowa i Podgórza oraz przyjęciu projektu warunków układu w brzmieniu przyjętym 7 kwietnia (20 radców nieobecnych, 67 radców obecnych głosowano jednomyślnie za przyjęciem uchwały). |
| 7 czerwca 1913 | Na podstawie powyższych uchwał uroczyste podpisanie przez przedstawicieli obu miast dokumentu Układ w sprawie połączenia Królewskiego Wolnego Miasta Podgórza ze Stołecznym Królewskim Miastem Krakowem. |
| czerwiec 1913– –luty 1914 | Na podstawie powyższego układu połączeniowego przygotowanie przez magistrat miasta Krakowa projektu ustawy Sejmu Krajowego o połączeniu miast i uzyskanie jego akceptacji przez Wydział Krajowy oraz Komisję Gminną Sejmu Krajowego. |
| 26 lutego 1914 | Przyjęcie przez Sejm Krajowy ustawy o połączeniu Królewskiego Wolnego Miasta Podgórze ze Stołecznym Królewskim Miastem Krakowem, wyłączeniu Podgórza z Okręgu Rady Powiatowej Wielickiej oraz o zmianie Statutu Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa. |
| 22 sierpnia 1914 | Udzielenie powyższej ustawie sankcji monarszej, z terminem wejścia w życie z dniem jej opublikowania. |
| Etap V | |
| 28 maja 1915 | Opublikowanie powyższej ustawy w Dzienniku ustaw i rozporządzeń krajowych i tym samym nabranie przez nią mocy obowiązującej – zwłoka w publikacji spowodowana została wybuchem wojny światowej w sierpniu 1914 roku. |
| 7 czerwca 1915 | Wybranie przez radę miasta Podgórza na wezwanie Namiestnictwa dwunastoosobowego Wydziału Doradczego (pod przewodnictwem burmistrza), który po rozwiązaniu rady będzie reprezentował Podgórze jako organ doradczy prezydenta Krakowa do czasu przeprowadzenia wyborów do krakowskiej rady miasta, w której zasiądą także podgórzanie. |
| 18 czerwca 1915 | Wydanie przez prezydium Namiestnictwa w porozumieniu z Wydziałem Krajowym reskryptu wyznaczającego dzień 1 lipca 1915 roku jako termin faktycznego połączenia Podgórza z Krakowem. Reskryptem tym Namiestnictwo rozwiązało radę miasta Podgórza, poruczając reprezentowanie Podgórza wybranemu wcześniej Wydziałowi Doradczemu. |
| 26–28 czerwca 1915 | Uchwalenie przez magistrat Krakowa, prezydium Miasta i Wydział Doradczy uchwały Zasady organizacyjne i zakres działania filii magistratu stoł. król. miasta Krakowa w dzielnicy XXII – Podgórze. |
| 1 lipca 1915 | Wprowadzenie w życie ustawy z 22 sierpnia 1914 roku – z dniem tym Podgórze jako gmina przestało istnieć, terytorium miasta stało się częścią Krakowa, a majątek przeszedł pod zarząd krakowskiej rady miasta i tamtejszego magistratu. Na terytorium byłego miasta Podgórza przestały obowiązywać przepisy prawne, którym dotychczasowa gmina i jej mieszkańcy podlegali, a w ich miejsce weszły przepisy obowiązujące w Krakowie. Zaczęła działać filia magistratu w dzielnicy XXII – Podgórze, mająca funkcjonować przez pięć lat. |
Klimat tych wydarzeń oddał ich czynny uczestnik Karol Rolle, późniejszy prezydent Krakowa, a w okresie negocjacji połączeniowych radny i asesor miasta Podgórza, początkowo odpowiedzialny ze strony swojego miasta za te negocjacje, jednak w trakcie trwania sprawy ze względu na rozbieżność swojego stanowiska z większością magistratu (był orędownikiem połączenia) zrezygnował z asesury i reprezentowania miasta w dalszym toku rozmów. W roku 1931 w przedmowie do firmowanej przez siebie jako wydawcy pracy zbiorowej Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915 zapisał:
Gdy już wszystkie gminy sąsiednie były zdecydowane i warunki przyjęły, pozostała najważniejsza, ostatnia twierdza „separatyzmu” Podgórze […]. Powszechne było w Krakowie zdanie, że bez Podgórza nie ma Wielkiego Krakowa […]. Praca uwieńczona została pomyślnymi uchwałami Rady Miasta Podgórza i miasto, które nigdy nie było w Polsce [autor przeoczył okres Księstwa Warszawskiego], bo założone po rozbiorze, a wchłonięte przez Kraków przed odrodzeniem Państwa Polskiego, miasto, któremu założyciele wytknęli cel wywyższania się ponad Kraków, weszło w granice tego starego królewskiego grodu, powiększając jego dobytek, powagę i dążąc z nim razem ku lepszej przyszłości.
Pobrzmiewają tu być może urazy wyniesione ze wspomnianego wyżej okresu asesury we władzach podgórskich (zresztą krzywdy te wynagrodził mu prezydent Juliusz Leo w 1916 roku, powołując go na urząd III zastępcy prezydenta Krakowa), ale słowa te świadczą jednak o określonej atmosferze, w jakiej sprawa krakowsko-podgórska wówczas przebiegała.
Drobiazgowy, zwierający 71 artykułów układ połączeniowy w sprawach politycznych i administracyjnych, zobowiązywał Kraków do starań o:
– mandat do parlamentu wiedeńskiego i Sejmu Krajowego we Lwowie dla prawobrzeżnej części miasta;
– reformę ordynacji wyborczej w kierunku poszerzenia zasady powszechności (Kraków rządził się odmienną ordynacją niż Podgórze);
– zagwarantowanie w radzie miasta Krakowa 16 mandatów dla Podgórzan;
– miejsce w prezydium miasta;
– powołanie komisji dla spraw dzielnicy Podgórze,
– ustanowienie filii magistratu krakowskiego na terenie dzielnicy Podgórze;
– pozostawienie na tamtym terenie siedzib urzędów państwowych (Starostwa, Urzędu Podatkowego i Sądu Powiatowego) oraz pozostawienie samodzielnej podgórskiej Kasy Oszczędności i Powiatowej Kasy Chorych;
– chronienie podgórskiej Izraelickiej Gminy Wyznaniowej przed zewnętrznym nieingerowaniem w jej sprawy;
– pozostawienie podgórskich cmentarzy obu wyznań;
– utrzymywanie w Podgórzu stałej filii straży pożarnej;
– objęcie Podgórza działaniem krakowskiego zakładu czyszczenia miasta.
Układ zawierał warunki skarbowe, wśród nich zobowiązanie do niepodwyższania podatków: domowo- czynszowego, gruntowego i zarobkowego oraz pozostawienie Podgórza na okres czterech lat poza krakowskim rejonem akcyzowym i dopuszczenie ulg w opłacie mytniczej. Kraków przejmował wszelkie zobowiązania finansowe miasta Podgórza oraz obowiązek wypłacenia odszkodowania dla powiatu wielickiego z tytułu utraty dochodów z dodatków powiatowych do podatków bezpośrednich. Utworzony miał zostać fundusz emerytalny urzędników i sług Podgórza, a także pokryty wysoki niedobór związany z budową kościoła parafialnego.
Obszerne zapisy zobowiązań Krakowa zostały ujęte w rozdziale układu dotyczącym spraw inwestycyjnych, komunikacyjnych, przemysłowych, handlowych, dotyczących oświaty i urządzeń społecznych, przedsiębiorstw gminnych i robót publicznych oraz spraw sanitarnych. Połączenie miast linią tramwajową, przedłużenie ul. Kącik do Zabłocia przez przeprowadzenie tunelu pod torem kolejowym, przeniesienie prochowni i magazynów wojskowych, pozostawienie targów i jarmarków oraz przeniesienie do Podgórza targu końskiego, rozprowadzenie kabli elektrycznych wzdłuż ulic, wybudowanie drugiej ochronki dla ludności robotniczej, pozostawienie rzeźni, jatek i chłodni w Podgórzu, wprowadzenie ulg dla przemysłowców – to tylko garść przykładów z szerokiej listy regulacji.
Ostatnie władze Podgórza bez wątpienia dobrze zabezpieczyły interesy podgórzan, uzyskując – jak się wydaje – maksimum tego, co uzyskać można było.
Z chwilą wejścia w życie przyłączeniowych regulacji prawnych Królewskie Wolne Miasto Podgórze, położone w autonomicznym powiacie wielickim, zostało połączone ze Stołecznym Królewskim Miastem Krakowem w jedną gminę pod wspólną nazwą krakowską, a Podgórze przestało istnieć jako samodzielna jednostka administracyjna. Gmina miasta Krakowa przejęła prawa i obowiązki Podgórza, stając się jego następcą prawnym. Podgórze włączono do obszaru miasta jako jego XXII dzielnicę katastralną, jednocześnie ustanawiając dodatkowy V Obwód (dzielnica administracyjna), wspólny dla Podgórza i Płaszowa, z komisariatem obwodowym (ekspozytura magistratu) oraz dwoma jego filiami: w Podgórzu i Płaszowie.
Reprezentacja podgórzan zasiadła w krakowskiej radzie miasta, a ostatni burmistrz Podgórza Franciszek Maryewski objął stanowisko IV zastępcy prezydenta Krakowa. Gdy po roku zrezygnował, jego miejsce zajął (w randze III zastępcy) Karol Rolle, który po dekadzie, w 1926 roku, zasiadł w fotelu prezydenta Krakowa – historia się dopełniła.
W odniesieniu do historii Podgórza z lat 1784– –1915 i jego relacji z Krakowem obserwuje się tendencje do „wygładzania” przeszłości: do przedstawiania założenia po prawej stronie Wisły miasta jako aktu neutralnego, a może nawet i przyjacielskiego względem Krakowa, do opisywania wspólnej ponad stutrzydziestoletniej historii z tamtych czasów jako dobrosąsiedzkiego współistnienia, na koniec do interpretowania wcielenia Podgórza do Krakowa jako jednomyślnego, bezkonfliktowego i wręcz oczywistego wspólnego postanowienia, najlepszego dla Podgórza i być może nawet uszczęśliwiającego podgórzan. Jest to niczemu niesłużące „lukrowanie” historii. Pomijając już zasadę przekazywania obiektywnej prawdy, upiększanie przeszłości sprzed ponad dwustu trzydziestu czy stu lat nie jest potrzebne – miasto Podgórze wzbogaciło Kraków i jego dziedzictwo o swój wielki i ważny dorobek, a dzielnica Podgórze, jak to powiedziano na wstępie, „jest Krakowem”, bez utraty swej tradycji i związanej z nią specyfiki.
Wskazano też wcześniej, że powstanie miasta Podgórza było wynikiem sprzyjającego splotu zdarzeń dziejowych, przebiegających w wąskim przedziale czasowym. Miasto „mogło nie powstać”, mogło na tamtym terenie rozwijać się miasto Kazimierz, później od początku XIX wieku – Kraków. Podobnie w pierwszych dwóch dekadach wieku XX tworzenie Wielkiego Krakowa mogło się zatrzymać na linii Wisły, w zawierusze wybuchającej wojny światowej władze lwowskie i wiedeńskie mogły nie angażować się w spór między miastami, Podgórze, jedno z największych miast Galicji, równie dobrze mogło nie stać się częścią Krakowa, lecz utrzymać tak mocno bronioną samodzielność. Inny niż ten, który miał miejsce, obrót wydarzeń dzisiaj byłby już postrzegany jako naturalny, jak naturalne jest Trójmiasto na Wybrzeżu czy wielomiastowa aglomeracja śląska (gdyby Nowa Huta zgodnie z pierwotnym planem stała się miastem, mielibyśmy dzisiaj być może trójmiejską aglomerację krakowską).
Historia Podgórza ukazuje, że nie można od biegu dziejów oczekiwać, iż będzie on do końca racjonalny, sterowalny, że należy czerpać z przeszłości to, co przyniosła ona mądrego i dobrego, oraz umieć to rozumieć, pielęgnować i przekładać na dzień dzisiejszy – w pełni dotyczy to także wszystkiego, czym dawne miasto Podgórze wzbogaciło Kraków.
