Ustrój wsi w okresie od zaborów do połowy XIX...

Wejście w orbitę monarchii habsburskiej oznaczało zasadniczą zmianę sytuacji społeczno-prawnej chłopów. W 1775 roku wszedł w życie wydany przez cesarzową Marię Teresę tymczasowy patent poddańczy ograniczający możliwość zwiększania wymiaru pańszczyzny, za panowania cesarza Józefa II patentem z 1781 roku ustalono maksimum pańszczyzny na 3 dni w tygodniu, aż wreszcie w 1782 roku wprowadzono patent „względem zniesienia osobistego poddaństwa”. Przyznano chłopom prawo wychodu i inne wolności osobiste. Dalszymi regulacjami doprowadzono do zniesienia poddaństwa osobistego i ograniczenia pańszczyzny, a także wzmocnienia chłopskich praw do ziemi (między innymi rozdzielono grunty rustykalne, czyli chłopskie, od gruntów dominialnych, czyli szlacheckich lub innych „pańskich”; wyrugowanie z ziemi chłopskiej mogło nastąpić tylko w drodze wyroku sądowego). Od tego był już tylko krok do zwiększenia samodzielności gromady wiejskiej.

  W zakreślonym wyżej okresie zapoczątkowanym zaborami losy podkrakowskich wsi objętych niniejszym tomem nie toczyły się jednolitą drogą, nie cały ten okres związany był podległością wobec systemu monarchii habsburskiej. Tę zmienność i różnorodność sytuacji prawnej obrazowo przedstawia zestawienie:

Zatem poniższe uwagi ustrojowe odnieść należy do odpowiednich dwóch wielkich grup wsi (lewo- i prawobrzeżnej Wisły), zgodnie z uwidocznionymi w tabeli zmianami sytuacji geopolitycznej skutkującej zmienną przynależnością państwową.

A / W ramach Cesarstwa Austrii (1772/1795–1809, 1815–1856)

Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.

  Władze austriackie nie zrewolucjonizowały struktury polskich wsi na objętych zaborem ziemiach, przeciwnie, starano się utrzymać na nich zastane, tradycyjne formy. Podstawą samorządu wiejskiego stały się regulacje zawarte w patencie cesarskim wydanym w 1784 roku (vide reprodukcja zamieszczona na s. 99). Zgodnie z nimi na czele każdej wsi stał wójt oraz przysiężni w liczbie od 2 do maksymalnie 12, zależnie od wielkości wsi (po 2 przysiężnych na każde 50 chałup). Wójta mianował właściciel wsi (dziedzic), zwany „zwierzchnością dworską” (dominialną), dokonując wyboru z grona 3 kandydatur przedstawionych mu przez gromadę. Kadencja wójta trwała 3 lata, z możliwością jej przedłużenia na kolejny trzyletni okres. Natomiast przysiężnych wybierała gromada (czyli zebranie gromadzkie) bezpośrednio i samodzielnie.

  Wójt i przysiężni składali zwierzchności dworskiej, to jest dziedzicowi, przysięgę wierności y sumiennego sądzenia. Otrzymywali w zamian za pełnienie urzędowych obowiązków pewne ulgi w powinnościach: wójtowie w wymiarze pańszczyzny, natomiast przysiężni w innych ciężarach (straż nocna, przewodnictwo dla wojska, transportowanie złoczyńców y tułaczów, delegacje w interesach przez zwierzchność dworską i cyrkuł i inne).

  W roku 1846 skorygowano tryb wyboru wójtów, wprowadzając zasadę, że przedstawiani przez gromadę kandydaci zatwierdzani byli nie przez zwierzchność gminną, lecz przez urząd cyrkularny. Od tego czasu także w cyrkule składano przysięgę wierności.

  Równolegle ze zmianami ustrojowymi wewnątrz wsi zmieniała się pozycja właściciela – dawnego pana feudalnego, teraz dziedzica, zwierzchnika. Od rozbiorów i wejścia w austriacki system prawny zaczął obowiązywać system dominiów. Dominium, zwane „zwierzchnością gruntową”, także „dworską”, stanowiła wieś lub kilka wsi należących do tego samego właściciela, który sprawował władzę z tytułu zwierzchnictwa nad poddanymi. Tak rozumiane dominium z właścicielem ziemskim na czele wprzęgnięte zostało w system administracji państwowej i obarczone przydzielonymi obowiązkami policyjno-administracyjnymi i sądowymi, realizowanymi pod kontrolą i nadzorem właściwego urzędu cyrkularnego.

  Pan dominialny wykonywał te przydzielone zadania o charakterze państwowym, po części cedując je na gromadę i jej urząd gromadzki, po części jednak zachowując do bezpośredniej swojej właściwości. W tym ostatnim przypadku albo angażował się osobiście w ich wykonywanie, albo korzystał z możliwości zatrudnienia przydzielonych mu przez cyrkuł specjalnych urzędników: mandatariusza (instytucja wprowadzona w 1781 roku) oraz justycjariusza (instytucja ustanowiona w 1784 roku). Urzędy te zostaną przedstawione szerzej w następnym podrozdziale traktującym o zadaniach i kompetencjach. Tu istotne jest stwierdzenie postępującego procesu wprzęgania gromad z ich władzami, jako części dominiów, w system państwowych organów, a ściślej w realizację zadań ogólnopaństwowych ciążących na tych organach. To ten proces doprowadzi do stanu, w którym gromady (też pod nazwą gmin) staną się podstawowymi jednostkami administracji państwowej na wsi, co znane jest nam od czasów autonomii galicyjskiej, z przerwami, po dzień dzisiejszy.

B / W ramach Księstwa Warszawskiego (1809–1815)

Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.

  Na mocy kończącego wojnę francusko-austriacką traktatu pokojowego zawartego w 1809 roku w Schönbrunn terytorium Galicji Zachodniej weszło w skład Księstwa Warszawskiego (utworzonego w 1807 roku w wyniku traktatu pokojowego podpisanego w Tylży). Okołokrakowskie wsie po lewej i prawej stronie Wisły stały się częścią departamentu krakowskiego Księstwa Warszawskiego, tym samym weszły w orbitę francuskich rozwiązań ustrojowych doby napoleońskiej.

  Podstawą ustrojową miast, z wyjątkiem kilku „głównych”, jak też wszystkich wsi Księstwa, były postanowienia dekretu z 1809 roku o organizacji gmin miejskich i wiejskich (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, s. 202–209). Zgodnie z jego postanowieniami każda wieś miała stać się odrębną gminą, z tym że dopuszczano także istnienie gmin złożonych z dwóch lub więcej wsi. W przypadku wsi okołokrakowskich przyjęto to drugie rozwiązanie: połączono je w gminy wielowioskowe, a poszczególne wsie wchodzące w ich skład zyskały miano gromad.

  Na czele gminy stał wójt. Był on władzą administracyjną, wyznaczoną przez prefekta stojącego na czele departamentu (szczebel quasi-wojewódzki) spomiędzy obywateli gminy czytać i pisać umiejących. Ten personalny wybór podlegał zatwierdzeniu przez ministra spraw wewnętrznych Księstwa. Zatem wójt miał pozycję urzędnika państwowego. Aby ją zrównoważyć z pozycją dziedziców – właścicieli dominialnych (dominia zostały utrzymane) – specjalną instrukcją z tego samego, 1809 roku, minister spraw wewnętrznych zalecił, aby powierzać stanowiska wójtowskie panom wsi – dotychczasowym zwierzchnikom dominialnym (w praktyce właściciele wyręczali się zastępstwem w postaci swych rządców folwarcznych).

  Z kolei wójt, mając w gminie kilka wsi, dla każdej z nich ustanawiał swojego zastępcę, to jest podwójciego, zwanego też sołtysem. Ta nominacja wymagała zatwierdzenia ze strony podprefekta, który w ramach departamentu stał na czele powiatu. Także podprefekt zatwierdzał przedstawiane przez wójta kandydatury do rady wiejskiej mającej działać na szczeblu gminy – kandydatury te wójt podawał przy uwzględnieniu reprezentacji wszystkich wsi zgromadzonych w gminie (vide reprodukcja takiego wniosku o zatwierdzenia sołtysów i członków rady wiejskiej zamieszczona na s. 100).

  Wójt był więc najniższym ogniwem władz państwowych, pełniącym funkcje administracyjne i policyjne. Był urzędnikiem państwowym, ale za tę pracę nie uzyskiwał wynagrodzenia. Wynikało to z przyjęcia, że urząd pełnić będzie właściciel dominialny, zatem realizacja funkcji państwowych pozostanie w jego własnym interesie, a na urzędzie wójtowskim otrzyma dodatkowe uprawnienia, ułatwiające mu realizację obowiązków właścicielskich wobec wsi, które i tak na nim by ciążyły. Sołtys natomiast miał status zastępcy wójta i pełnił wobec niego funkcje pomocnicze. Takie rozwiązania powodowały, że cała ta struktura w praktyce sprowadzała się do starego modelu, w którym właściciel sprawował władzę dominalną przy pomocy organów gromady. Zatem dawny układ pan–wójt de facto przemianowany został na układ wójt–sołtys. Państwo nie przełamywało tu dawnego układu feudalnego.

  Rozwiązania prawne z 1809 roku miały charakter tymczasowy, jednak nie zostały zastąpione inną regulacją do końca istnienia Księstwa Warszawskiego. Na terenie powiatu krakowskiego zostały wprowadzone w życie, o czym świadczą częściowo ocalałe dokumenty prefekta departamentu krakowskiego.

C / W ramach Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815–1846)

Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.

  Po upadku Księstwa Warszawskiego mocą postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku część terenów podkrakowskich, leżących po prawej stronie Wisły, ponownie znalazła się w granicach Cesarstwa Austrii, natomiast pozostała część, znajdująca się po lewej stronie Wisły, weszła w skład nowo utworzonego państwa-miasta pod nazwą Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków z Jego Okręgiem, zwanego też Rzecząpospolitą Krakowską.

  Władzami naczelnymi Rzeczypospolitej Krakowskiej były: uchwałodawcze Zgromadzenie Reprezentantów oraz wykonawczy Senat Rządzący (rząd), któremu podlegały liczne urzędy stanowiące administrację centralną. Szczebel niżej znajdowała się administracja terytorialna – jej podstawową jednostką była gmina.

  Rzeczpospolitą podzielono na 28 gmin. Z tego w obrębie granic samego miasta Krakowa wydzielono 11 gmin miejskich, pozostałych 17 gmin pokrywało teren Okręgu, to znaczy pozostałego, oprócz miasta Krakowa, terytorium państwa-miasta. Były to gminy wiejskie, zwane też okręgowymi. W skład każdej z gmin wchodziło po kilka wsi, także i folwarków. Do tych gmin wiejskich należały również trzy prywatne miasteczka: Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra.

  Lokalną władzą w gminie wiejskiej był wójt wiejski, zwany też wójtem okręgowym. Był on wybierany na okres dwóch lat, początkowo przez zgromadzenie gminne, od 1833 roku przez zgromadzenie obiorcze. Nazwisko wybranego wójta przedstawiano Senatowi Rządzącemu, który sprawdzał dopełnienie przepisanych prawem wymogów: pełnoletność, umiejętność czytania i pisania po polsku oraz rachowania. W przypadku niespełniania którejkolwiek z tych kwalifikacji Senat nie potwierdzał wyboru i mógł w to miejsce powołać kogoś innego. Mógł także powoływać w gminach zastępców wójtów – było to tak pomyślane, aby zastępcami wójtów byli właściciele wsi – zwierzchnicy dominialni; w praktyce część z tych właścicieli obejmowała bezpośrednio urząd wójtowski (problemy systemowego zharmonizowania administracji państwowej z władzą dominialną przedstawiono już wcześniej, w nawiązaniu do sytuacji ustrojowej w Księstwie Warszawskim).

  Wójtowie mieli szerokie kompetencje administracyjne, wykonywali wszystkie zadania, które zlecali im: Senat, jego wydziały oraz podporządkowane Senatowi urzędy centralne. Realizowali też sądownictwo w ściśle określonym zakresie. Nowa konstytucja państwa-miasta z 1833 roku ograniczyła kompetencje administracyjne, zniesiono upraw‑ nienia sądownicze (na tym poziomie w miejsce wójtów sądownictwo realizowali podsędkowie). W miarę narastania niepokojów społecznych i w związku z tym wzrostu reżimu policyjnego wójtowie wiejscy uzyskali poszerzenie kompetencji policyjnych, między innymi przypadł im nadzór nad zachowaniem się biedoty wiejskiej, czeladzi i wyrobników.

  Gminy grupowały wsie. Władze Rzeczypospolitej nie zajęły się zagadnieniem ustroju wioskowego. Jednostką podstawową była gmina, natomiast wieś stanowiła jedynie jednostkę pomocniczą i jako taka nie stała się przedmiotem żadnej szczególnej dla niej regulacji. W tej sytuacji wsie zachowały swój dawny ustrój gromad, jaki miały przed rokiem 1815, opierający się na przepisach z czasów Księstwa Warszawskiego. Na czele gromady stał sołtys, miał on przydaną do współdziałania radę wiejską z radnymi- radcami. Byli oni wybierani na zebraniu wiejskim, wybór sołtysa wymagał zatwierdzenia przez wójta, ale kompetencje wobec obsady urzędów sołtysowskich zachował także Senat Rządzący.

  Pomimo pozornie niskiej, pomocniczej rangi gromady i jej sołtysa w rzeczywistości samodzielna podmiotowość tej jednostki i tego urzędu była mocno widoczna. Otóż przez cały okres trwania Rzeczypospolitej Krakowskiej prowadzono prace nad reformą chłopską, działała już od 1815 roku specjalna Komisja Włościańska Wolnego Miasta Krakowa. Chodziło o uporządkowanie zasad pańszczyzny i obniżenie jej wymiaru, uregulowanie innych powinności chłopskich, a przede wszystkim o częściowe uwłaszczenie chłopów w drodze przydzielenia ziemi (także z obszarów dworskich) za czynszem. Stroną w tych działaniach w istocie byli dla komisji i innych urzędów oraz organów Rzeczypospolitej chłopi danej wsi. Występowali oni jednak jako gromadzka zbiorowość reprezentowana przez sołtysa, radnych-radców oraz dodatkowo delegatów bezpośrednio skierowanych do danych czynności przez społeczność gminną. Rola wójta gminy, do której gromada należała, polegała na pośrednictwie na drodze instancyjnej (vide reprodukcja wniosku o oczynszowanie zamieszczona na s. 102–103).

  Gromady ze swoimi sołtysami w tym najbardziej żywotnym dla chłopów obszarze spraw nie wahały się słać petycji do Senatu Rządzącego i Zgromadzenia Reprezentantów – znany jest przypadek z 1824 roku: gromada Olszanica przedstawiła carowi Aleksandrowi, jako królowi polskiemu, swój spór z ówczesnymi właścicielkami tej wsi, siostrami norbertankami zwierzynieckimi. Zatem samo pojęcie „pomocniczej roli” gromady względem gminy nie opisuje tutaj wystarczająco rzeczywistej roli gromady i jej sołtysa; bez wątpienia w okresie tym na skuteczną ekspozycję podmiotowości gromadzkiej wpływ miały z jednej strony waga podejmowanej reformy chłopskiej, dotyczącej wprost wsi i jej mieszkańców, z drugiej natomiast strony ogólny, „ośmielający” klimat niepokojów społecznych – wszak w 1846 roku wybuchnie rewolucja krakowska, natomiast w dwa lata później Wiosna Ludów. Można powiedzieć, że znaczenie gromady i sołtysa wykraczało wówczas ponad ich ustrojowe uplasowanie, czemu sprzyjał między innymi wspomniany już brak szczegółowej regulacji prawnej i niejako milczące przyjęcie, „siłą rzeczy” i „w spadku”, rozwiązań z czasów Księstwa Warszawskiego (z tą korektą, że rady wiejskie w Księstwie działały na poziomie gminy, tu natomiast formowały się na szczeblu gromadzkim).

  Odnotować należy, że w roku 1838 przeprowadzono w Rzeczypospolitej reformę administracyjną. Podział państwa- miasta na gminy na terenach wiejskich zastąpiono podziałem na dystrykty wiejskie. Ponieważ powierzchnie dystryktów były większe niż dawnych gmin, w związku z tym dystrykty te obejmowały większą ilość gromad niż dawne gminy. Zlikwidowano urząd wójta gminy wiejskiej, na czele dystryktów stanęli komisarze dystryktowi. Był to wyraz centralizacji władzy w niespokojnym społeczno-politycznie okresie, schyłkowym dla Rzeczypospolitej Krakowskiej – nie mogło już to ustrojowo skutkować w istotny sposób. (Dla przypomnienia: w latach 1815–1846, gdy w Rzeczypospolitej Krakowskiej funkcjonowały gromady z sołtysami wchodzące w skład gmin wielowioskowych z wójtami na czele, ze wspomnianą zmianą w 1838 roku, po prawej stronie Wisły jako podstawowe jednostki działały gminy z wójtami i przysiężnikami – vide s. 75 oraz reprodukcja z operatu pomiarowego do katastru gruntowego zamieszczona na s. 101).

  W 1848 roku reskryptem cesarskim z 17 kwietnia dokonano uwłaszczenia chłopów w Galicji – nadano im prawo własności użytkowanej ziemi wraz ze zniesieniem pańszczyzny, czynszu i innych patrymonialnych świadczeń darmowych. W tymże roku w ślad za uwłaszczeniem zniesiono jurysdykcję patrymonialną nad mieszkańcami gmin wiejskich przy zachowaniu jej na obszarach dworskich (grunty pańskie wraz z domami i mieszkańcami) niewłączonych do gminy wiejskiej – dziedzic miał w ramach tych obszarów dworskich te same uprawnienia, co urząd gminny. W latach 50. i 60. XIX trwał proces przekształcania się dominiów ukształtowanych w strukturze poddańczej w obszary dworskie.