| Urząd objęty Pocztem | Jednostka administracyjna | Struktura jednostki | Status jednostki i urzędu | Jednostka nadrzędna |
| wójt | gmina | zgromadzenie wiejskie rada wiejska wójt | podstawowy | powiat z urzędem powiatowym |
Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.
Upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1846 roku i włączenie jej obszaru do Cesarstwa Austrii nie oznaczało automatycznego zreorganizowania wsi byłego państwa-miasta i dostosowania ich ustroju do norm austriackich obowiązujących choćby po drugiej stronie Wisły. Przeciwnie, ramy ustrojowe gmin i gromad ukształtowane po 1815 roku dla Rzeczypospolitej obowiązywały, niejako siłą rozpędu, nadal.
Niepokoje i rewolty społeczne ukoronowane w 1848 roku Wiosną Ludów, w tymże roku przyspieszone, fundamentalne uwłaszczenie chłopów galicyjskich, dramatyczne zmiany opcji ideowo-politycznych, a w konsekwencji ustrojowo-konstytucyjnych na najwyższym szczeblu władzy w cesarstwie – to przyczyny tego, że nowe regulacje ustrojowe dla wsi nie były pierwszoplanowe, a podejmowane próby nie kończyły się rzeczywistymi przekształceniami prawnymi i faktycznymi. Po upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej dla wsi podkrakowskich trwał zatem dualizm ustrojowy: po lewej stronie Wisły kontynuacja rozwiązań przyjętych wcześniej w państwie-mieście, po prawej stronie Wisły kontynuacja rozwiązań ustrojowych o genezie jeszcze z 1784 roku.
Dopiero w 1856 roku wydano dwa rozporządzenia gubernialne dla Galicji o tymczasowym urządzeniu gmin. Według tej regulacji za gminę uznawano każdą osadę, która miała dotychczas samorząd w postaci przysiężnych i wójta (co dla wsi byłej Rzeczypospolitej Krakowskiej oznaczało gromadę z sołtysem i radnymi-radcami). Zasadą stała się gmina jednowioskowa z wyłączeniem dawnej pańskiej własności, czyli obszaru dworskiego; dopuszczano łączenie gmin w jedną, za zgodą urzędu obwodowego (cyrkułu), z czego w gminach podkrakowskich nie skorzystano.
Gmina miała dwa zakresy działania: własny, związany z funkcjami samorządowymi, oraz poruczony, to jest zlecony przez administrację rządową. Dla realizacji zadań własnych organami gminy były: zgromadzenie gminne, wójt i przysiężni. W skład zgromadzenia gminnego wchodzili osiadli gospodarze chrześcijanie oraz opodatkowani przemysłowcy, co wykluczało chałupników i komorników, ale też niechłopską ludność wsi, na przykład księży i nauczycieli. Wójta wybierało zgromadzenie gminne spośród mieszkańców gminy, a mianowanie otrzymywał on z urzędu powiatowego; urząd ten mógł jednak powołać wójta wbrew wyborowi, także i spoza mieszkańców gminy. Zgromadzenie gminne wybierało także dwóch przysiężnych, wybór ten nie wymagał już zatwierdzenia.
Natomiast w odniesieniu do zadań poruczonych gminie przez administrację rządową organem gminy był wyłącznie wójt, w tymże zakresie działania związany instrukcjami rządowymi oraz podległy administracyjnym instancjom rządowym szczebla wyższego i przed nimi odpowiedzialny.
Obszary dworskie (dominialne) pozostające poza gminą wiejską miały stanowić równorzędne jednostki administracyjne. Tym samym na terenie wsi funkcjonowały niezależnie gminy i dominia.
Tak ukształtowana ustrojowo gmina nazwana została „gminą polityczną”. Formuła ta miała pomieścić w jednym określeniu zarówno przynależność do struktury państwowej, jak i rolę najniższego szczebla administracji państwowej, przy jednoczesnym wyeksponowaniu roli samorządowej, lecz poprzez takie właśnie „polityczne” ujęcie i zamianowanie.
