Reprezentacja miejska pod rządami
prawa magdeburskiego
Poczet rajców w latach 1267–1792
RADA MIEJSKA PODPORZĄDKOWANA WÓJTOWI
OD PIERWSZEGO WZMIANKOWANIA RAJCÓW W ROKU 1267 DO ROKU 1312
*
RADA MIEJSKA JAKO NAJWYŻSZA WŁADZA MIEJSKA
W LATACH 1312–1792
Nota odsyłająca
Jak już podano we Wprowadzeniu, rajców krakowskich z lat 1312–1792, to jest od czasu, gdy po buncie wójta Alberta na czele władz miejskich stanęła rada miejska, szczegółowo przedstawiono w publikacji Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010) – wszyscy ówcześni rajcy byli także rotacyjnie burmistrzami miasta i stąd ich obecność w pierwszym tomie serii wydawniczej Poczet Krakowski (Poczet 2010).
Z kolei rajcowie z lat wcześniejszych, gdy rada miejska w latach 1267–1312 była podporządkowana wójtowi, opisani zostali w przywoływanej już pozycji Starzyńskiego Krakowska rada miejska w średniowieczu, w której zamieszczono spis rajców średniowiecznych z latami urzędowania i notami źródłowymi doprowadzony do roku 1500 (Starzyński 2010).
Natomiast w drugim tomie przywoływanej wcześniej pozycji Nogi Urzędnicy miejscy Krakowa znajdują się spisy rajców krakowskich z okresu od roku 1500 do czasów Sejmu Czteroletniego, co cenne, w układzie kadencyjnym, także z notami źródłowymi (Noga 2008).
Dwa ostatnie wskazane tu opracowania książkowe zawierają także obszerne dane na temat ustroju miasta i jego samorządu w tamtym czasie – ich łączny zakres przedmiotowy obejmuje cały okres staropolski. Przyczynkiem do tych kwestii jest także część ustrojowa tomu Poczet 2010.
Zatem dla pozyskania o informacji o Krakowie, radzie miejskiej i rajcach z lat 1267–1792 odsyłamy do tych trzech pozycji.
Ogólne uwagi ustrojowe
Lokacja miasta Krakowa nastąpiła w 1257 roku; pierwsze wzmiankowanie o istnieniu rady miejskiej pochodzi z 1264 roku, natomiast pierwsza informacja o rajcy z 1267 roku. Na czele miasta stał zarządzający dziedziczny wójt (przed lokacją sołtys) przewodzący ławie miejskiej – sądowej; podporządkowana mu była rada miejska z rajcami będąca reprezentacją mieszkańców. Od roku 1312, po buncie wójta Alberta, rada miejska uniezależniła się od władzy wójtowskiej, zyskując i umacniając swoją nadrzędną pozycję wśród organów miejskich. Stała się organem kolegialnym, łączącym funkcje uchwałodawcze, wykonawcze i po części (ze względu na ławę) sądownicze. W tej sytuacji stosunkowo szybko ukształtowała się funkcja burmistrza miasta – pełnił ją na zmianę z pozostałymi każdy zasiadający aktualnie w radzie racja (na zasadzie „pierwszego wśród równych”); rotacja ta następowała w cyklu tygodniowym, miesięcznym lub 3-miesięcznym, zależnie od liczebności składu rady. Zasadniczo jej kadencja trwała 1 rok, zasiadało w niej początkowo 6 rajców, później liczba wzrastała do 8, 10, 12 i ostatecznie 24 rajców. Nie oznacza to jednak, że wszyscy wchodzący w zwiększony skład rady w danym roku czynnie pełnili swoje funkcje. Wykształcił się system, w którym na dany rok z grona pełnego składu tego gremium powoływano tylko kilku (przez długi czas 8) rajców, którzy stanowili tzw. radę urzędującą, podczas gdy pozostali tworzyli radę starą, w której rajcy pozostawali w oczekiwaniu na kolejne powołanie do organu urzędującego. Niekiedy rajcy urzędujący obradowali w gronie poszerzonym, wraz z rajcami starymi – wówczas takie gremium nazywano senatem (nie był to jednak stały organ). Początkowo radę na kolejny rok nominowali ustępujący rajcy. Ten przymiot „samoodnawiania” utraciła ona w roku 1312 – nominację (wybór, elekcję) przejął władca, działając najpierw osobiście, z czasem zaś przez swoich urzędników. Stan ten trwał do roku 1677, kiedy to rada odzyskała dawne prawo samodzielnego powoływania swojego składu. Ten system spowodował, że raz wybrani rajcowie pełnili tę godność dożywotnio, co formalnie
zostało zatwierdzone w roku 1565. Rajcami zostawali głównie przedstawiciele krakowskiego patrycjatu – reprezentanci miejskiej elity finansowej i intelektualnej o wysokim statusie materialnym i społecznym. Od roku 1507 doświadczenie w sprawach miejskich gwarantowało obowiązujące przyszłych rajców legitymowanie się „stażem” ławnika sądowego. Miasto podzielone było na 4 kwartały (Grodzki, Garncarski, Sławkowski i Rzeźniczy), wyodrębnione głównie dla celów podatkowych i porządkowych. W całym okresie staropolskim władze miejskie działały na podstawie prawa magdeburskiego. Granice Krakowa wytyczały mury miejskie (linia dzisiejszych Plant); w połowie XV wieku w obręb miasta włączono zamek na Wawelu. U schyłku okresu staropolskiego powierzchnia Krakowa wynosiła ok. 0,85 km2, zamieszkiwało ją ok. 20 000 osób.
Główne źródła archiwalne,podstawowa literatura
Źródła bezpośrednie oraz literatura przywołane dla poszczególnych postaci z osobna oraz dla zagadnień ustrojowych w pozycjach: Noga 2008; Starzyński 2010; Poczet 2010 – według spisów treści
Informacje poszerzające w tomach serii Poczet Krakowski
Poczet 2010, s. 22–33, 75–749; Poczet 2018, s. 75–79, 257–278
