| Urząd objęty Pocztem | Jednostka administracyjna | Struktura jednostki | Status jednostki i urzędu | Jednostka nadrzędna |
| sołtys | sołectwo | zebranie wiejskie sołtys | pomocniczy wobec gminy | gmina z gminną radą narodową i naczelnikiem |
Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.
Pierwsza połowa lat 70. XX wieku przyniosła poważną reformę systemu administracji państwowej oraz podziału terytorialnego kraju. Przeprowadzono ją pod hasłem nowoczesności, demokratyzacji i wymogów postępu społeczno-gospodarczego. Przyczyn rzeczywistych było szereg, wśród nich między innymi niewydolność małych gromad, nieefektywność szczebla pośredniego, powiatowego czy niekorzystny dla władz politycznych wzrost siły województw, zwanych wówczas „małymi księstwami”. Reforma ta, zamknięta w latach 1972–1975, przebiegała w trzech etapach.
W etapie pierwszym zlikwidowano gromady, a w ich miejsce powołano gminy z naczelnikami gmin jako jednoosobowymi terenowymi organami administracji państwowej, będącymi jednocześnie organami wykonawczymi i zarządzającymi gminnych rad narodowych. W etapie drugim przeprowadzono zmiany ustrojowe na szczeblu wojewódzkim i powiatowym. Na wszystkich poziomach administracji terenowej wprowadzono organy monokratyczne – stali się nimi wojewoda, prezydent miasta, naczelnik miasta, naczelnik powiatu, naczelnik dzielnicy. Prezydia rad narodowych przestały być samodzielnymi organami administracyjnymi, ich rola została sprowadzona do wewnętrznych, kierowniczych organów samych rad narodowych. Wreszcie w etapie trzecim wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny kraju, zniesiono powiaty oraz zmieniono podział terytorialny na szczeblu wojewódzkim – w miejsce 17 województw i 5 miast wydzielonych powołano 49 województw.
W interesującym nas tu zakresie węzłowa była ustawa z dnia 29 listopada 1972 roku o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 312 ze zm.), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1973 roku. Na jej podstawie w miejsce zniesionych gromad, których według stanu na 1 stycznia 1972 roku było 4313, utworzono gminy w liczbie 2366, zatem średnio były to jednostki prawie dwukrotnie większe od dotychczasowych gromad.
Ustawa stanowiła: Tworzy się gminy, jako podstawowe jednostki podziału administracyjno-gospodarczego na terenach wiejskich, stwarzające ze względu na swoje rozmiary, potencjał gospodarczy i urządzenia odpowiednie warunki dla kierowania rozwojem gospodarczym i społeczno-kulturalnym oraz dla zaspakajania potrzeb społecznych.
Organem gminy ustanowiono gminną radę narodową i przyjęto, że ma ona pozycję organu władzy państwowej i podstawowego organu samorządu społecznego. Operowanie tu pojęciem „samorządu” było pewną deklaracją ideową, nieznajdującą pokrycia w rzeczywistych rozwiązaniach ustrojowych – samorząd terytorialny został zlikwidowany w roku 1950 i na jego przywrócenie przyszło czekać do początków lat 90. XX wieku.
Rady liczyły sobie minimalnie 20, maksymalnie 50 radnych wyłanianych w powszechnych wyborach. Prawo wybierania, zgodnie z ustawą z dnia 31 października 1957 roku Ordynacja do rad narodowych, po nowelizacjach w brzmieniu jednolitym ogłoszonym w 1973 roku (Dz.U. 1973, Nr 38, poz. 226) przyznawała prawo wybierania każdemu obywatelowi polskiemu mającemu w dniu wyborów ukończonych 18 lat – bez względu na płeć, przynależność narodową i rasową, wyznanie, wykształcenie, czas zamieszkiwania, pochodzenie społeczne, zawód i stan majątkowy. Kadencja rady trwała 4 lata.
Na marginesie, znowu jako znak czasu godny przytoczenia jest art. 1 tej ordynacji w brzmieniu z 1973 roku: Wybory do rad narodowych wszystkich stopni odbywają się w oparciu o program Frontu Jedności Narodu, będącego wyrazem wspólnej patriotycznej postawy wszystkich świadomych i aktywnych obywateli wobec zasadniczych interesów narodu i państwa socjalistycznego. Kierowniczą siłę ideową Frontu Jedności Narodu stanowi Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, a podstawę polityczną – współdziałanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym.
Dotychczasowemu prezydium rady, które przed reformą było organem administracji państwowej, nadano pozycję wewnętrznego organu rady organizującego i kierującego jej pracami oraz reprezentującego ją. W miejsce tego dawnego kolegialnego organu prezydialnego ustanowiono urząd naczelnika gminy – jednoosobowego organu administracji państwowej w gminie oraz jednocześnie organu wykonawczego i zarządzającego gminnej rady narodowej. Naczelnika gminy powoływał na czas nieoznaczony przewodniczący prezydium wojewódzkiej rady narodowej na wniosek prezydium powiatowej rady narodowej zgłoszony po zaopiniowaniu przez gminną radę narodową (w chwili przyjmowania tej regulacji na szczeblu powiatowym i wojewódzkim prezydia pozostawały nadal organami administracji państwowej, w późniejszym okresie zasady te uległy kolejnym zmianom). Zadania swoje naczelnik wykonywał przy pomocy podległego mu urzędu gminnego złożonego z biura urzędu gminy, gminnej służby rolnej i urzędu stanu cywilnego. Nadal obowiązywała zasada podwójnego podporządkowania: naczelnik podlegał macierzystej radzie narodowej oraz organom administracji państwowej wyższego szczebla.
Ustawa gminna z 1972 roku przewidziała tworzenie pomocniczych jednostek administracyjnych w postaci sołectw z usytuowanymi tam sołtysami.
Sołectwa na swoim terenie wydzielała gminna rada narodowa w celu pogłębiania samorządności mieszkańców wsi. Sołectwo powinno było obejmować w zasadzie wieś albo sąsiadujące ze sobą wsie lub inne tereny, na których występowały wspólne problemy społeczno-gospodarcze. W tak wydzielonym sołectwie mieszkańcy posiadający prawo wyboru do gminnej rady narodowej mogli odbywać zebrania wiejskie, co do charakteru nie różniące się od zebrań wiejskich wprowadzonych w 1954 roku. Zebrania te zwoływane były przez sołtysa z własnej inicjatywy, na żądanie co najmniej jednej piątej wyborców zamieszkałych na terenie sołectwa, jak też na polecenie prezydium gminnej rady narodowej lub naczelnika gminy.
Zgodnie z przywoływaną ustawą [w] celu rozwijania aktywności społecznej i gospodarczej w sołectwie oraz zapewnienia stałej łączności między sołectwem a gminną radą narodową i naczelnikiem gminy, mieszkańcy sołectwa wybierają ze swego grona sołtysa i podsołtysa. Wybór odbywa się na zebraniu wiejskim zwoływanym przez naczelnika gminy. Jeżeli wybrany sołtys nie był radnym gromadzkiej rady narodowej, wówczas wybór ten podlegał zatwierdzeniu przez prezydium gminnej rady narodowej na wniosek naczelnika gminy. Kadencja sołtysa upływała wraz z kadencją gminnej rady, to jest po 4 latach.
Tak określone obowiązki sołtys wykonywał stosownie do wskazań zebrania wiejskiego, gminnej rady narodowej i naczelnika gminy. Reprezentował mieszkańców sołectwa wobec organów gminy, brał udział w naradach sołtysów zwoływanych okresowo przez naczelnika gminy oraz – jeżeli nie był radnym – podczas sesji gminnej rady narodowej, mając głos doradczy. Ustawa stanowiła, że trwale współdziała z przedstawicielami wiejskiego Frontu Jedności Narodu, kółka rolniczego i innych organizacji gospodarczych i społecznych na terenie sołectwa.
Prawo odwołania sołtysa przysługiwało zebraniu wiejskiemu (gdy utracił zaufanie mieszkańców sołectwa), gminnej radzie narodowej (obligatoryjnie, gdy dopuścił się przestępstwa, fakultatywnie, gdy nie wywiązywał się z obowiązków lub dopuścił się czynu dyskwalifikującego go w opinii środowiska); naczelnikowi przysługiwało prawo zawieszenia sołtysa w czynnościach i wnioskowanie o jego odwołanie.
Bardziej szczegółowe regulacje określono w przepisach wykonawczych do przywoływanej tu ustawy, zawartych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 roku w sprawie zasad i trybu, zakresu działania oraz obowiązków i praw sołtysa i podsołtysa (Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 319).
