RADA PRZYBOCZNA
PRZY KOMISARZU RZĄDOWYM
W LATACH 1924–1926
Kontekst ogólny
Kraków w latach z drugiego 5-lecia odrodzonej Polski – II Rzeczypospolitej stanowiącej republikę z wielopartyjnym systemem parlamentarno- -gabinetowym – pozostawał pod rządami demokratycznej konstytucji marcowej przyjętej w 1921 roku. Państwo stało u progu zamachu stanu, zmian ideowo-politycznych i przekształceń ustrojowych. Władzę sprawowali: prezydenci – Stanisław Wojciechowski (do 1926), Maciej Rataj (1926); marszałek sejmu – Maciej Rataj; premierzy – Władysław Grabski (do 1925), Aleksander Skrzyński (1925–1926), Wincenty Witos (1926), Kazimierz Bartel (1926).
Kraków i jego ustrój
Kolejny raz władze miejskie znajdowały się w nadzwyczajnym stanie ustrojowym. Bezpośrednio po śmierci prezydenta Jana Kantego Federowicza, decyzją wojewody krakowskiego z 19 lipca 1924 roku ponownie rozwiązano władze miejskie, wprowadzając tymczasowy zarząd miasta. W miejsce prezydenta wprowadzono urząd komisarza miasta, przydając mu „do pomocy” pozbawioną możliwości decyzyjnych Radę Przyboczną w 36-osobowy składzie powoływanym z nominacji wojewody oraz pochodzących spoza jej grona wiceprezydentów; wraz z prezydentem i innymi kierowniczymi urzędnikami magistrackimi tworzyli oni Prezydium Miasta jako operatywny zarząd miejski (podobnie jak za czasów Rady Przybocznej z lat 1914–1916 – por. s. 268). Jako główną przyczynę rozwiązania władz miejskich podano niereprezentatywny skład Rady: z jednej strony dużą liczbę zwolnionych i nieobsadzonych mandatów, z drugiej natomiast znaczną liczbę radnych dokooptowanych, czego statut miasta nie przewidywał. Nie było również możliwości przeprowadzenia wyborów. W nowej rzeczywistości państwowej po roku 1918 przestarzały statut miasta z 1901 roku nie mógł już zostać zreformowany, natomiast władze państwowe w zasadniczy sposób opóźniały wprowadzenie regulacji samorządowej dla byłych ziem zaboru austriackiego (odpowiednią ustawę uchwalono dopiero w 1922 roku). Reprezentanci rozwiązanej Rady odwoływali się w jej imieniu od decyzji jej zniesienia, toczono zawiły spór. Rzecz zakończyła się pozytywnym dla miasta i Rady Miejskiej orzeczeniem Najwyższego Sądu Administracyjnego – w jego wyniku wojewoda krakowski decyzją z 2 czerwca 1926 roku uchylił wcześniejszą decyzję rozwiązującą; tym samym nastąpiła reaktywacja władz XVII kadencji sprzed 19 lipca 1924 roku.
Rada Przyboczna
| powołanie do życia | zakończenie działania | liczba członków | pierwsze posiedzenie | ostatnie posiedzenie |
| 24.07.1924 | 2.06.1926 | 36 z nominacji | 9.08.1924 | 30.01.1926 |
Prezydentura miasta – przewodniczenie Radzie
W 1924 roku ustanowiono władze komisaryczne miasta: przerwano prezydencką kadencję i w to miejsce nominowano komisarza rządowego, zaś w miejsce Rady Miejskiej powołano Radę Przyboczną przy komisarzu, którym został Zdzisław Wawrausz, od roku 1925 Witołd Ostrowski. Trzej wiceprezydenci z rozwiązanej Rady Miejskiej kontynuowali swoje funkcje, nie wchodząc jednak w skład Rady Przybocznej. Przewodniczył jej komisarz rządowy, również spoza tego gremium.
Podstawowa dla ustroju miasta regulacja prawna
Ustawa Sejmu Krajowego z 4 lipca 1901 roku zatwierdzona przez cesarza ustawą z 6 października 1901 roku Statut gminny dla król. stoł. miasta Krakowa (DUiRK z 20 grudnia 1901 r., nr 108)
Główne źródła archiwalne, podstawowa literatura
ANK, Akta Miasta Krakowa, sygn. 29/33/Kr 4508; DzRMK 1924, nr 7 – 1926, nr 6; Adamczyk 1998; Brzoza 1998
Informacje poszerzające w tomach serii Poczet Krakowski
Poczet 2010, s. 55–60, 794–795; Poczet 2018, s. 161–168, 495–532
POCZET CZŁONKÓW RADY PRZYBOCZNEJ W LATACH 1924–1926
Uwaga: schemat „wizytówek” dla spisów poniżej – patrz s. 25, lit. C
Komisarz rządowy dla miasta Krakowa (równoważny prezydentowi miasta), przewodniczący Rady Przybocznej
 |
3012 - Zdzisław WAWRAUSZdr praw, wicewojewoda krakowski w latach 1924–1925 Komisarz Rządowy Miasta
19 lipca 1924 roku mianowanie na urząd komisarza rządowego miasta w związku z rozwiązaniem z tymże dniem dotychczasowej reprezentacji miejskiej – wprowadzenie na urząd 21 lipca 1924 roku
18 lipca 1925 roku ustąpienie ze stanowiska na własną prośbę
|
 |
3013 (też: 2755, 2981 || 3058, 3195, 3274, 3479) Witołd OSTROWSKIinżynier, radca wojewódzki reprezentant SD, w latach 1925–1926 komisarz rządowy miasta, w latach 1926–1933 wiceprezydent miasta
18 lipca 1925 roku mianowanie na urząd komisarza rządowego miasta
4 czerwca 1926 roku zniesienie urzędu komisarza rządowego miasta – zakończenie urzędowania
|
Wiceprezydenci miasta
3014
(też: 2444, 2490, 2569, 2653, 2747, 2855, 2860 || 3053, 3055)
Józef SARE
inżynier, radca budownictwa
od 1907 roku poseł do lwowskiego Sejmu Krajowego,
w latach 1924 i 1926 p.o. prezydenta Krakowa,
w latach 1905–1914 i 1916–1929 wiceprezydent Krakowa
decyzją wojewody krakowskiego z 19 lipca 1924 roku
kontynuacja sprawowania stanowiska wiceprezydenta miasta
(bez członkostwa w Radzie Przybocznej)
3015
(też: 2861 || 3054, 3056, 3193, 3268, 3639)
Karol ROLLE
inżynier
od 1928 roku senator w Senacie II RP,
w latach 1926–1931 prezydent Krakowa
decyzją wojewody krakowskiego z 19 lipca 1924 roku
kontynuacja sprawowania stanowiska
wiceprezydenta miasta (bez członkostwa w Radzie Przybocznej)
3016
(też: 2668, 2828, 2862 || 3057, 3197, 3406)
Piotr WIELGUS
dr praw, sędzia powiatowy
w latach 1921–1931 wiceprezydent Krakowa
decyzją wojewody krakowskiego z 19 lipca 1924 roku kontynuacja sprawowania
stanowiska wiceprezydenta miasta (bez członkostwa w Radzie Przybocznej)
Członkowie Rady Przybocznej
członkowie powołani spoza składu radców rozwiązanej Rady Miejskiej,
wszyscy nowi w reprezentacji miejskiej
3017
(też: 3456)
Stanisław BURTAN
przemysłowiec,
właściciel zakładów ceramicznych, poseł,
dyrektor dziennika „Głos Narodu”
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji
3018
–
Paweł CZUJ
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji
3019
(też: 3350, 3459, 3564)
Marian DĄBROWSKI
dziennikarz, redaktor IKC
reprezentant PSL „Piast”,
od 1922 roku poseł do Sejmu II RP
3020
–
Antoni KOLARZ
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji
3021
–
Adam ŁOBACZEWSKI
reprezentant Narodowej Demokracji
3022
–
Antoni MIKULSKI
reprezentant Narodowej Demokracji
3023
(też: 3263, 3382, 3477)
Józef NIEMCZYŃSKI
ksiądz, dr filozofii, kanonik katedralny,
proboszcz parafii św. Józefa
3024
–
Michał NYCZ I
dr praw, działacz związkowy kolejarzy
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji
3025
–
Jan OWIŃSKI
reprezentant PSL „Piast”
3026
(też: 3157, 3385)
Henryk PACHOŃSKI
historyk, nauczyciel
reprezentant Narodowej Demokracji
3027
(też: 3492, 3579)
Feiwel STEMPEL
rabin, przemysłowiec,
wiceprezes Rady Gminy Żydowskiej
reprezentant żydów ortodoksyjnych,
od 1922 roku poseł do Sejmu II RP
3028
–
Wiktor SEDLACZEK
reprezentant Narodowej Demokracji
3029
-
Ozjasz THON
reprezentant żydów syjonistów,
od 1919 roku poseł do Sejmu Ustawodawczego II RP,
od 1922 roku poseł do Sejmu II RP
członkowie powołani ze składu radców rozwiązanej Rady Miejskiej
wszyscy ze stażem w reprezentacji miejskiej
3030
(też: 2913 || 3091)
Aleksander ADELMAN
inżynier
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji,
od 1923 roku senator w Senacie II RP
3031
(też: 2859 || 3095)
Emil BOBROWSKI
dr medycyny, lekarz wojskowy, działacz socjalistyczny
reprezentant PPS, od 1913 roku poseł do wiedeńskiego parlamentu,
od 1919 roku poseł do Sejmu Ustawodawczego II RP, od 1922 roku poseł do Sejmu II RP,
od 1935 roku senator w Senacie II RP,
w latach 1921–1923 wiceprezydent Krakowa
3032
(też: 2422, 2525, 2778, 2948 || 3110, 3257, 3352)
Tadeusz EPSTEIN
przemysłowiec, prezes Izby Przemysłowo-Handlowej
reprezentant Stronnictwa Mieszczańskiego
3033
(też: 2908 || 3109)
Jan ENGLISCH
dyrektor miejskiej kasy chorych
reprezentant PPS,
od 1922 roku senator w Senacie II RP
3034
(też: 2871 || 3108)
Józef EMILEWICZ
dr praw, adwokat
reprezentant Stronnictwa Mieszczańskiego,
mandat z puli dla b. miasta Podgórza
3035
(też: 2427, 2531, 2615, 2695, 2783, 2953 || 3114, 3258, 3361)
Adolf GROSS
dr praw, adwokat
reprezentant Stronnictwa Demokracji Polskiej,
od 1907 roku poseł do wiedeńskiego parlamentu
3036
(też: 2885 || 3117, 3728)
Karol HOLEKSA
dziennikarz, polityk chrześcijańsko-demokratyczny,
współtwórca SP
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji,
poseł do Sejmu II RP I kadencji
3037
(też: 2886 || 3119)
Jan JASIŃSKI
publicysta, działacz polityczny i związkowy
reprezentant PPS
3038
(2919 || 3124, 3259, 3272, 3412, 3468, 3499, 3501)
Stanisław KLIMECKI
dr praw, adwokat,
legionista, kapitan rezerwy WP,
członek Narodowej Partii Robotniczej, nast. BBWR
w 1939 roku prezydent Krakowa
3039
(też: 2434, 2538, 2622, 2706, 2791, 2961 || 3128)
Piotr KOSOBUCKI
majster ślusarski
reprezentant Stronnictwa Mieszczańskiego
3040
(też: 2888 || 3121)
Ludwik KASPRZYK
ksiądz, rezydent w kościele Mariackim,
działacz chrześcijańsko-narodowy
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji,
od 1928 roku senator w Senacie II RP
3041
(też: 2500, 2627, 2710, 2794, 2965 || 3133, 3261, 3378, 3570)
Rafał LANDAU
dr praw, adwokat
reprezentant Izraelskiej Gminy Wyznaniowej
3042
(też: 2896 || 3151)
Adam MÜLLER
dr praw, kierownik urzędu pośrednictwa pracy
reprezentant PPS
3043
(też: 2441, 2547, 2804, 2977 || 3150)
Józef MUCZKOWSKI
dr praw, radca sądowy
reprezentant konserwatystów
3044
(też: 2926 || 3152)
Franciszek MUSSIL
dr praw, adwokat
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji
3045
(też: 2925 || 3146, 3699)
Henryk MIANOWSKI
inżynier
reprezentant Chrześcijańskiej Demokracji,
od 1922 roku poseł do Sejmu II RP
3046
(też: 2900 || 3167, 3484, 3573)
Józef ROSENZWEIG
dr praw, adwokat, działacz polityczny
reprezentant PPS
3047
(też: 2663, 2989" || 3168)
Stanisław ROWIŃSKI
dr praw, adwokat
reprezentant Narodowej Demokracji
3048
(też: 2931 || 3169, 3602)
Stanisław RYMAR
redaktor, polityk i działacz społeczny
reprezentant Narodowej Demokracji,
od 1922 roku poseł do Sejmu II RP I i III kadencji
3049
(też: 2664, 2815, 2992 || 3059, 3196, 3397)
Ludwik SCHNEIDER
dr medycyny, lekarz
reprezentant Stronnictwa Mieszczańskiego,
w latach 1926–1931 wiceprezydent Krakowa
3050
(też: 2902 || 3183)
Tadeusz TABACZYŃSKI
rewizor kolejowy
reprezentant Narodowej Demokracji
3051
(też: 2452, 2562, 2647, 2738, 2822, 3002 || 3185)
Władysław TURSKI
inżynier w Wydziale Krajowym, prezes „Sokoła”
reprezentant Stronnictwa Demokracji Polskiej
3052
(też: 2762, 2837, 3011 || 3192)
Fryderyk ZOLL mł.
dr praw, prof. UJ, rektor
reprezentant konserwatystów,
od 1912 roku poseł do lwowskiego Sejmu Krajowego,
w latach 1915–1916 z-ca prezydenta Krakowa
