Rada Miejska (tymczasowa) w latach 1848–1853 /...

RADA MIEJSKA (TYMCZASOWA)

W LATACH 1848–1853

*

WYDZIAŁ MIEJSKI (TYMCZASOWY)

W LATACH 1853–1863

Kontekst ogólny

Po upadku rewolucji krakowskiej w 1846 roku Kraków i jego okolica (dawny obszar Rzeczypospolitej Krakowskiej) zostały wcielone powtórnie do Cesarstwa Austrii. Na tych terenach ustanowiono Wielkie Księstwo Krakowskie tworzące wraz z Królestwem Galicji i Lodomerii oraz Księstwami Oświęcimia i Zatora jeden z krajów koronnych Cesarstwa. Europa w latach 1848–1849 ogarnięta była zrywami rewolucyjnymi nazwanymi Wiosną Ludów (społeczne, ustrojowe i narodowe wystąpienia pod hasłem rewolucji francuskiej „wolność, równość, braterstwo”). Echem tego na ziemiach polskich, w tym w Krakowie, były rozruchy stłumione przez wojsko austriackie zbombardowaniem miasta z Wawelu. Jednocześnie powstanie narodowe Węgrów w obrębie Cesarstwa Austrii poskutkowało stanem wojenny obowiązującym także w Galicji, zatem i w Krakowie, w latach 1849–1854. Zainicjowane w Królestwie Polskim powstanie styczniowe, trwające w latach 1863–1864, objęło Galicję i pełniący w niej istotną rolę Kraków. W celu zwalczenia tego zrywu w latach 1864–1865 na terenie prowincji wprowadzono stan oblężenia.

Kraków i jego ustrój

Powrót miasta Krakowa do granic w zasadzie z roku 1802, czyli z czasów pierwszego zaboru austriackiego, z Zamkiem, Kazimierzem oraz przedmieściami Stradom, Nowy Świat, Piasek, Kleparz i Wesoła w granicach miejskich. W 1855 roku powierzchnia miasta wynosiła ok. 7,80 km², zamieszkiwało ją ok. 36 000 osób. Po likwidacji w 1846 roku Wolnego Miasta Krakowa jego dawny obszar funkcjonował pod nazwą „Miasto Kraków i Jego Okręg”; w 1848 roku miasto zostało wydzielone spod wspólnej administracji z okręgiem i stosowano wówczas nazwę „Miasto Kraków”. Po rozwiązaniu Rady Miejskiej w 1853 roku powrócono do dawnej nazwy z 1796 roku (por. wyżej) „Die Königliche Hauptstadt Krakau”, tj. „Królewskie Główne Miasto Kraków” – przetrwała ona do doby autonomicznej (do roku 1866).

  Jednym z doraźnych skutków europejskiej Wiosny Ludów były konstytucyjne zmiany w krajach cesarstwa austriackiego, przynajmniej czasowo łagodzące absolutystyczne normy. Od upadku Wolnego Miasta Krakowa w 1846 roku miasto pozbawione było własnego zarządu; wraz z dawnym okręgiem współtworzącym WMK znajdowało się w osobnym cyrkule krakowskim pod władzą wojskową oraz cywilną Komisji Nadwornej. Rok 1848 przyniósł możliwość utworzenia – i to w drodze wyborów – tymczasowej (do nadania miastu statutu gminnego) Rady Miejskiej. Na podstawie aktu Gubernatora Galicji we wrześniu 1848 roku przeprowadzono bezpośrednie wybory, wyłaniające 40-osobowy skład nowego organu, a w nim 30 radców miejskich chrześcijańskich i 10 radców izraelickich. Ten wynik wyborczy został zatwierdzony na szczeblu gubernialnym we Lwowie. Ukonstytuowanie się Rady Miejskiej przyniosło w październiku tegoż roku wybór kandydatów na jej prezesa i wiceprezesa (spoza grona radnych) – ostateczne nominacje leżały w gestii gubernatora kraju. Prezes Rady przewodniczył jej, pełniąc jednocześnie rolę prezydenta miasta, odpowiednio taka była też pozycja wiceprezesa Rady. Nie utworzono osobnego wykonawczo-administracyjnego magistratu, lecz strukturę taką podporządkowano bezpośrednio Radzie. Ustanowiono więc dwa wydziały: I Wydział Porządku i Bezpieczeństwa (zwany też Wydziałem Policji Lokalnej) oraz II Wydział Administracji i Skarbu; przydzielono do nich po 3 radców miejskich oraz po 2 etatowych, nominowanych przez gubernatora na wniosek Rady radców wydziałowych (spoza składu tego gremium). W wydziałach funkcjonowały biura z kadrą urzędniczą, Radzie podporządkowane były też pomocnicze urzędy miejskie, na przykład Urząd Kwaterniczy czy Ekonomia Miejska. Kadencja Rady miała trwać 4 lata, z odnawianiem drogą wyborów połowy jej składu co 2 lata, do czego nie doszło, rozwiązana bowiem została w 1853 roku.

  W tym samym roku rozporządzeniem ministerialnym ustanowiono w miejsce Rady Miejskiej tymczasowy (do nadania miastu statutu gminnego) Magistrat Królewskiego Głównego Miasta Krakowa, złożony z równorzędnego prezydentowi burmistrza miasta, 4 radców Magistratu, 2 sekretarzy magistrackich oraz personelu urzędniczego. Przy organie tym utworzono, funkcjonujące na zasadzie rady przybocznej, gremium przedstawicielskie w postaci Wydziału Miejskiego, do którego prezydent kraju (Galicji) mianował z urzędu 20 niepłatnych reprezentantów mieszkańców, w tym 15 chrześcijan i 5 żydów. Wydziałowi przewodniczył starszy-senior Wydziału, mianowany przez Prezydium Rządu Krajowego – jego rola była ograniczona, z czasem sprowadzona do kwestii administracyjno-porządkowych i reprezentacyjnych. Na pracę organu decydujący wpływ miał burmistrz miasta, w rzeczywistości on przydzielał mu zadania, dotyczące głównie spraw prawnych i majątkowych miasta, jak też kwestii podatkowych. Praktykowano wspólne posiedzenia Magistratu oraz Wydziału, a przynajmniej jego przedstawicieli. Ograniczanie samodzielności i decyzyjności tego drugiego powodowało, że działał on źle, mnożyły się składy kadłubowe na posiedzeniach i uniemożliwiające pracę absencje. W 1863 roku Wydział Miejski uległ samorozwiązaniu przy akceptacji Prezydium c.k. Komisji Namiestniczej w Krakowie.

Rada Miejska (tymczasowa)

Wydział Miejski (tymczasowy)

Prezydentura miasta – przewodniczenie reprezentacji miejskiej

W okresie działania tymczasowej Rady Miejskiej prezydentem miasta był jej prezes – początkowo Józef Walenty Krzyżanowski, następnie pełniący obowiązki prezesa Fryderyk Swieceny i Ignacy Paprocki, wiceprezes Rady. Prezes i wiceprezes nie wchodzili w skład gremium, prezes przewodniczył mu, jednocześnie pełniąc prezydencki urząd „głowy miasta”. Rozdzielenie tych ról nastąpiło po rozwiązaniu tego organu w 1853 roku, gdy powstały Magistrat i Wydział Miejski. Prezydentami miasta-burmistrzami zostali wówczas Fryderyk Tobiaszek, a następnie Andrzej Seidler, natomiast Wydział Miejski reprezentowali jego starsi, kolejno: Ignacy Paprocki, Ludwik Helcel de Sternsztyn, Wincenty Darowski i Jan Gralewski; nie byli oni jednak klasycznymi przewodniczącymi organu przedstawicielskiego, który był bardziej radą przyboczną przy kolejnych, majoryzujących go burmistrzach.

Podstawowa dla ustroju miasta regulacja prawna

Wydane przez Gubernatora Galicji 7 września 1848 roku Obwieszczenie o zaprowadzeniu tymczasowej Zwierzchności Gminnej czyli Rady Miejskiej w Krakowie (Chmiel rkps, rozdz. VII); wydana przez Komisję Gubernialną 2 marca 1849 roku odezwa Tymczasowe urządzenie Rady Miasta Krakowa (Chmiel rkps, rozdz. VII)

Główne źródła archiwalne, podstawowa literatura

ANK, Akta Miasta Krakowa, sygn. 29/33/IT 676–677, 299/33/IT 693, 29/33/Mag II 324, 2/33/Mag II 438; DRMKiO 1948, nr 150–152 – 1851, nr 257; DRWKs 1852, nr 1 – 1855, nr 146; Bieniarzówna 1994-II; Chmiel rkps, rozdz. VII–VIII; Chmiel 1931; Demel 1951; Demel 1958; Purchla 1990-I

Informacje poszerzające w tomach serii Poczet Krakowski

Poczet 2010, s. 47–51, 777–782; Poczet 2018, s. 124–153, 393–464; Poczet 2022, s. 288–289; Poczet 2022, s. 250–251

POCZET RADCÓW MIEJSKICH

W LATACH 1848–1863

Uwaga: schemat „wizytówek” dla spisów poniżej – patrz s. 25, lit.

RADA MIEJSKA (TYMCZASOWA)

25 WRZEŚNIA 1848 – 27 CZERWCA 1853

1611 - Józef Walenty KRZYŻANOWSKI dr praw, sędzia Sądu Wyższego WMK, polityk, w 1846 roku minister sprawiedliwości w rządzie Jana Józefa Tyssowskiego, od 1848 roku poseł do wiedeńskiego Sejmu Ustawodawczego   prezes Rady Miejskiej 17 października 1848 roku – 19 kwietnia 1849 roku równorzędny prezydentowi miasta bez mandatu radcy miejskiego, zmarł w trakcie kadencji

1612 - Fryderyk SWIECENY urzędnik Komisji Gubernialnej, radca gubernialny   z nadania gubernatora kraju p.o. prezesa Rady Miejskiej 23 lipca – 19 listopada 1849 roku bez mandatu radcy miejskiego

1613 (też: 1655, 1668)         Ignacy PAPROCKI urzędnik galicyjski, referendarz Senatu Rządzącego WMK   z nadania gubernatora kraju wiceprezes Rady Miejskiej 17 października 1848 roku – 19 listopada 1849 roku, bez mandatu radcy miejskiego

WYDZIAŁ MIEJSKI (TYMCZASOWY)

3 LISTOPADA 1853 – 27 PAŹDZIERNIKA 1863

1655 (też: 1613 || 1668) Ignacy PAPROCKI urzędnik galicyjski, referendarz Senatu Rządzącego WMK, od 1848 roku wiceprezes i p.o. prezesa Rady Miejskiej starszy Wydziału 19 października 1853 roku – 8 stycznia 1858 roku

1656  (też: 1664, 1689, 1787) Ludwik HELCEL de STERNSZTYN bankier, polityk, działacz społeczny, od 1868 roku poseł do wiedeńskiego parlamentu, od 1867 roku poseł do lwowskiego Sejmu Krajowego, honorowy członek Towarzystwa Naukowego Krakowskiego starszy Wydziału, odnotowany od stycznia 1858 roku do grudnia 1860 roku

1657 (też: 990, 1035, 1261 || 1663) Wincenty DAROWSKI właściciel domu, reprezentant Gminy Balice w Zgromadzeniu Reprezentantów WMK, b. sekretarz generalny Senatu Rządzącego WMK starszy Wydziału 12 grudnia 1861 roku – 20 sierpnia 1862 roku (zgon)

1658 (też: 1445 || 1679) Jan GRALEWSKI reprezentant Gminy Lipowiec w Zgromadzeniu Reprezentantów WMK starszy Wydziału, odnotowany od października 1862 roku do października 1863 roku