Kazimierz był miastem królestwa polskiego (w zjednoczonym, zwanym też odrodzonym, Królestwie Polskim od założenia miasta do wygaśnięcia dynastii Piastów i Andegawenów w 1386 roku, następnie w latach 1386–1795, czyli do kresu niepodległej państwowości polskiej w Koronie Królestwa Polskiego, od roku 1569 wchodzącej w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zwanej I Rzecząpospolitą).
Tę przynależność państwową, w naturalny sposób trwającą w latach 1335–1795, przerwał epizod z lat 1772–1776, gdy w wyniku tendencyjnej interpretacji zapisów traktatu rozbiorowego Kazimierz przejściowo został uznany za przynależny do cesarstwa austriackiego. W ostatnich latach swojej miejskiej odrębności, od upadku I Rzeczypospolitej w wyniku III rozbioru Polski do ostatecznego przyłączenia miasta do Krakowa, to jest w latach 1795/1796–1802, Kazimierz znalazł się ponownie, już nie epizodycznie, pod zaborem austriackim, czyli formalnie w granicach istniejącego do 1806 roku Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
Kazimierz miał status miasta nieprzerwanie w latach 1335–1792. W wyniku postanowień Sejmu Czteroletniego w roku 1792 na kilka miesięcy został włączony w granice Krakowa, uzyskując status jego dzielnicy. Dalsze wypadki przywróciły mu samodzielność miejską, choć formalnie rzecz ujmując, dzielnicą Krakowa był także w okresie powstania kościuszkowskiego w 1794 roku. Okres okupacji pruskiej i początku pierwszego zaboru austriackiego to ostatnie lata samodzielności miejskiej Kazimierza – w roku 1802 na trwałe stał się on częścią Krakowa.
Zmiany statusu prawnego Kazimierza na przestrzeni dziejów z uwzględnieniem zawirowań w tym zakresie u schyłku kazimierskiej miejskości porządkuje tabela na sąsiedniej stronie.
Przez całą swoją historię Kazimierz był miastem królewskim (w latach 1795/1796–1802 cesarskim), początkowo utożsamianym z królem jako właścicielem (tak jak właścicielami innych miast byli szlachcice czy duchowieństwo), później w miarę przekształcania się ideowego postrzegania „królestwa” identyfikowanym z Koroną Królestwa Polskiego – Rzecząpospolitą, reprezentowaną przez króla. Miasto podlegało więc władcy i służyło jego potrzebom, stanowiąc część monarszych dóbr stołowych przeznaczonych na pokrywanie osobistych wydatków króla.
Wysokiej rangi urzędnikiem królewskim odpowiedzialnym za dobra stołowe był wielkorządca (magnus procurator) krakowski (okresowo krakowsko-sandomierski). Kontrolował on dochody skarbu monarszego, sprawował nadzór nad zamkiem wawelskim, odpowiadał za żeglugę i spław wiślany, osadzał kolonistów w dobrach wielkorządowych, zarządzał podległymi mu majątkami ziemskimi wchodzącymi w skład dóbr monarszych, odpowiadał za czynsze, daniny, robocizny i inne dochody z miast królewskich, sprawował też sądownictwo dla określonych kategorii spraw – zakres jego władzy rozciągał się na całą Małopolskę (z wyłączeniem ziemi sądeckiej i wielickich żup solnych). Wielkorządcy podlegało także miasto Kazimierz, jako miasto królewskie, zwane z tego tytułu także miastem wielkorządowym (wykaz wielkorządców krakowskich podano w części ustrojowej rozdziału dotyczącego miasta Kleparza).
Nie dotyczy to wydzielonego na terenie Kazimierza miasta żydowskiego – usadowiona tam gmina izraelicka podlegała bowiem nie wielkorządcy, lecz wojewodzie krakowskiemu, co zostało bliżej przedstawione w rozdziale poświęconym miastu żydowskiemu.
| Zmiany statusu prawnego Kazimierza ze Stradomiem w latach 1335–1802* | ||
| Status Kazimierza | Okres | Ramy czasowe wyznaczone wydarzeniami historycznymi |
| miasto w ramach królestwa polskiego, od 1569 roku I Rzeczypospolitej, pod rządami prawa magdeburskiego | 27.02.1335– –30.09.1772 | od lokacji miasta na prawie magdeburskim do przejściowego włączenia w granice zaboru austriackiego w wyniku I rozbioru Polski |
| miasto w granicach zaboru austriackiego w reżimie prawa austriackiego | 30.09.1772– –9.02.1776 | od włączenia w granice zaboru austriackiego do skorygowania konwencją graniczną błędnej interpretacji traktatu rozbiorowego |
| miasto w ramach I Rzeczypospolitej, pod rządami ustawy o miastach Sejmu Czteroletniego | 13.07.1791– –14.04.1792 | od otwarcia realizacji ustaw Sejmu Czteroletniego uniwersałem królewskim do likwidacji odrębności Kazimierza sfinalizowanej wyborem władz Krakowa w jego nowych granicach |
| dzielnica Krakowa – Cyrkuł II Kazimierski w ramach I Rzeczypospolitej, pod rządami ustawy o miastach Sejmu Czteroletniego | 14.04.1792– –12.09.1792 | od wyboru władz Krakowa w nowych jego granicach do targowicy i uchwały konfederacji wojewódzkiej przywracającej stan sprzed 1792 roku i ustawy o miastach sejmu grodzieńskiego |
| miasto w ramach I Rzeczypospolitej, pod rządami ustawy o miastach sejmu grodzieńskiego | 12.09.1792– 4.04.1794 | od uchwały targowickiej konfederacji wojewódzkiej przywracającej stan sprzed 1792 roku i ustawy o miastach sejmu grodzieńskiego do insurekcji kościuszkowskiej i rozkazu Naczelnika o przywróceniu stanu z 14.04.1792 roku |
| dzielnica Krakowa – Cyrkuł II Kazimierski w ramach I Rzeczypospolitej, pod rządami ustawy o miastach Sejmu Czteroletniego | 4.04.1794– –15.06.1794 | od rozkazu Naczelnika o przywrócenie stanu z 14.04.1792 roku do wkroczenia okupacyjnych wojsk pruskich |
| miasto w ramach I Rzeczypospolitej pod okupacją pruską, pod rządami ustawy o miastach sejmu grodzieńskiego | 15.06.1794– –5.01.1796 | od wkroczenia wojsk pruskich do realizacji postanowień traktatu stanowiącego III rozbiór Polski – wkroczenia Austriaków i objęcia miasta zaborem |
| miasto pod zaborem w cesarstwie austriackim, w reżimie prawa austriackiego | 5.01.1796– –1.09.1802 | od III rozbioru Polski i wkroczenia wojsk austriackich do zakończenia wcielania Kazimierza do Krakowa aktem wyboru nowych władz krakowskich |
| dzielnica Krakowa – Obwód II pod zaborem w cesarstwie austriackim, w reżimie prawa austriackiego | od 1.09.1802 | od wyboru nowych władz krakowskich jako aktu kończącego wcielanie Kazimierza do Krakowa, na podstawie wiedeńskiego dekretu z 1800 roku określającego granice miasta z Kazimierzem w jego obrębie |
* szerzej o końcowym okresie kazimierskiej odrębności miejskiej w ostatnim punkcie niniejszego rozdziału
Sprawując zwierzchność właścicielską, wielkorządca krakowski posiadał istotne uprawnienie: w imieniu króla dokonywał corocznej elekcji rady urzędującej oraz nominowania do rady miejskiej na wakujące miejsca nowych rajców. Na tym tle między kazimierską radą miejską, mającą prawo wysuwania kandydatur na te urzędy rajcowskie, a wielkorządcami wielokrotnie dochodziło do sporów rozstrzyganych zwykle na szczeblu królewskim, o czym wielokrotnie przyjdzie jeszcze wspomnieć.
Ani Kazimierz, ani wielkorządowy Kleparz nigdy nie uzyskały prawa do samodzielnego wybierania rajców – z tego instrumentu kontroli nad miastem żaden z panujących nie zrezygnował. Rajcowie tych miast musieli z zazdrością spoglądać na Kraków, wobec którego królewską władzę reprezentował wojewoda krakowski, także powołujący rajców krakowskich, a które to miasto w 1677 roku uzyskało z rąk Jana III Sobieskiego przywilej samodzielnego wyboru rajców, w tym uzupełniania wakatów w radzie oraz corocznego powoływania rajców urzędujących. Był to przywilej o kapitalnym znaczeniu dla samorządności Krakowa.
Z punktu widzenia ustrojowego, jak w przypadku Krakowa i Kleparza, tak i w Kazimierzu, przełomowe było ugruntowanie zasady dożywotności urzędu rajcy. W miejsce rady miejskiej powoływanej na roczną kadencję ukształtowały się dwa gremia: rada urzędująca, powoływana na rok, oraz rada stara, grupująca rajców już kiedyś zasiadających w radzie urzędującej, lecz w danym roku do niej niepowołanych – wspólnie oba te gremia stanowiły „radę w pełnym składzie”, zwaną też „senatem”. Tym samym zmianie uległ krąg dopuszczonych do rady urzędującej (tylko z grona senatu) oraz pojawiły się reguły uzupełniania tak domkniętego kręgu na wypadek wakatu na rajcowskim krześle spowodowanego śmiercią rajcy, rezygnacją z godności lub usunięciem z rady. Była to zasadnicza zmiana ustrojowa, jednak jej czasowe uchwycenie do tej pory nie jest możliwe dla wszystkich miast krakowskiego „trójmiasta”. Był to zapewne proces ewolucyjny, ustabilizowany w ostatecznej, trwałej formie prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku. W tej sytuacji, uogólniając i upraszczając, przyjmuje się jako cezurę rozgraniczającą dwie epoki w ustroju miasta rok 1507, będący powszechnie przyjętą granicą między średniowieczem a czasami nowożytnymi. Tak też w niniejszym tomie poprowadzono biogramy rajców kazimierskich.
Dla porządku należy dodać, że z punktu widzenia kondycji miasta, analogicznie jak w całej krakowskiej aglomeracji, w historii Kazimierza wyraźnie rysują się trzy wielkie okresy dziejowe: pierwszy to okres wzrostu i rozwoju, trwający od założenia miasta do końca średniowiecza, drugi to okres świetności i prosperity, trwający do wojen szwedzkich, czyli umownie do połowy XVII wieku, wreszcie ostatni, trzeci, to okres postępującego upadku, zamknięty utratą odrębności miejskiej na przełomie XVIII i XIX wieku (paradoksalnie utrata ta była bardziej wynikiem przyjętej ogólnej polityki względem miast, najpierw przez Sejm Czteroletni, a następnie przez austriackiego zaborcę, niż złego stanu samego Kazimierza). Nie różnił się więc Kazimierz co do swojej kondycji na poszczególnych etapach dziejowych od Krakowa i Kleparza, bo będąc częścią szerszego organizmu osiedleńczego, różnić się nie mógł i dzielił los reszty krakowskiej aglomeracji.
