Prawny charakter podziału, ustrój obwodu,...

Podział wewnętrzny miasta na 10 obwodów nie pociągał za sobą regulacji zmieniających ukształtowany już wcześniej charakter – nadal był to podział administracyjny, pomocniczy, takie też były jednostki tego podziału i ulokowana w nich zwierzchność.

  Miejskie urzędy obwodowe nadal funkcjonowały w ramach nieodbiegających od wytyczonych przywoływanym w omówieniu poprzedniego etapu zarządzeniem Zarządu Miejskiego z 28 listopada 1936 r. o organizacji i zakresie działania miejskich urzędów obwodowych – z sankcją i modyfikacjami wprowadzanymi przez okupanta.

  Reorganizacja aparatu urzędniczego podległego Zarządowi Miejskiemu nastąpiła w październiku 1941 r. – likwidowano m.in. wydziały, a ich zadania przekazywano nowo powstałym urzędom, wchodzącym z kolei w skład utworzonych wówczas nowych jednostek organizacyjnych w postaci decernatów.

Reorganizacja ta inaczej uplasowała miejskie urzędy obwodowe w strukturze Zarządu Miejskiego. Weszły one w skład Decernatu III o nazwie Allgemeine Verwaltung (Zarząd Ogólny), od czerwca 1942 r. skupiającego 3 referaty: Hauptamt mit 10 Bezirskämtern (Urząd Główny z 10 Urzędami Obwodowymi), Statistischesamt (Urząd Statystyczny) oraz Rechnungsprüfungsamt (Urząd Kontroli).

  W roku 1942 obsada urzędnicza w miejskich urzędach obwodowych przedstawiała się następująco:

W obwodach obejmujących nowo przyłączone tereny wyodrębniono sołectwa, a w strukturze wewnętrznej miejskich urzędów obwodowych pojawili się sołtysi – postacie znane w swoich dawnych gminach, które teraz stały się częścią Krakowa.

Sołtysami w nowo utworzonych sołectwach zostali w zasadzie sołtysi urzędujący w samodzielnych, do czasu przyłączenia w 1941 r. do miasta Krakowa, wsiach-gromadach podkrakowskich. Niejako „przedłużono” im zatem mandat, ale już na innych zasadach, bo w ramach obwodów miejskich, z personalnym włączeniem do struktur miejskich urzędów obwodowych, zatem magistrackich (Zarządu Miejskiego). „W zasadzie”, ponieważ w przypadku Bodzowa, Chełmu i Bronowic Małych przy obsadzaniu sołectw sięgnięto nie po ostatnich sołtysów sprzed przyłączenia do Krakowa, lecz po przedostatnich. Zasadę naruszono też w sołectwach Pychowice, Jugowice i Łagiewniki, gdzie z kolei dokonano przesunięć personalnych pomiędzy ich sołtysami. Spośród 29 miejscowości włączonych w 1941 r. w granice Krakowa tylko 23 uzyskały status sołectwa w ramach obwodów miejskich z byłymi sołtysami gromadzkimi w nowej roli sołtysów w sołectwach obwodowych. W pozostałych przypadkach byli sołtysi gromad albo zostali przyjęci na etaty urzędnicze w miejskich urzędach obwodowych (np. Franciszek Augustynek z Woli Duchackiej – Poczet 2015, s. 520), albo ich losy ułożyły się inaczej. Sołtysi na etatach w urzędach obwodowych przetrwali do roku 1948, kiedy to prezydent miasta wydał decyzję o zmianie nazwy „sołtys” na opisowy – i bardziej malowniczy – termin „urzędnik pomocniczy służby zewnętrznej” (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29-699-721, s. 7).

  Od roku 1945, to jest od wyparcia okupanta i przywrócenia władz polskich, Zarząd Miejski, a w jego ramach miejskie urzędy obwodowe powróciły pod bezpośrednie rządy regulacji prawnych z okresu II Rzeczypospolitej, z przywoływaną już kilkakrotnie „ustawą scaleniową” z 1933 r. na czele, a z poziomu urzędów obwodowych z węzłowym dla nich, także po wielokroć już przywoływanym zarządzeniem Zarządu Miejskiego z 1936 r. o organizacji i zakresie…

  Ten ostatni akt podlegał modyfikacjom – tytułem przykładu:

– zarządzenie z 26 września 1946 r. przekazujące miejskim urzędom obwodowym sprawy z zakresu publicznej gospodarki lokalami mieszkalnymi wraz z utworzeniem w tych urzędach osobnych referatów kwaterunkowych (GUZK 1946, nr 1–3, poz. 41);

– zarządzenie z 25 listopada 1946 r. wprowadzające zapis: Na czele Urzędu stoi Naczelnik – nazwa „kierownik” powróci w roku 1950 (GUZK 1946, nr 5, poz. 83);

– zarządzenie z 1 sierpnia 1947 r. dotyczące organizacji w miejskich urzędach obwodowych referatów aprowizacji (GUZM 1947, nr 10, poz. 113);

– zarządzenie z 23 grudnia 1947 r. Instrukcja dla referatów kwaterunkowych w miejskich urzędach obwodowych (GUZM 1947, nr 18, poz. 178).

  Ważna dla pozycji miejskich urzędów obwodowych była uchwała Miejskiej Rady Narodowej w Stołecznym Królewskim Mieście Krakowie z 31 maja 1949 r. Statut organizacyjny Biura Zarządu Miejskiego w Krakowie (DUZM 1949, nr 10, poz. 79) – był to już okres dualizmu władz, w którym równolegle funkcjonował Zarząd Miejski wywodzący się z podstaw prawnych ukształtowanych w II Rzeczypospolitej, a jednocześnie wdrażany był system rad narodowych oparty o dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego (Dz.U. 1944, nr 14, poz. 74) i kolejne regulacje dotyczące rad narodowych. W Krakowie na tej podstawie działała Miejska Rada Narodowa, podejmująca prawotwórcze uchwały.

  W uchwale tej zapisano: Bezpośrednio podlegają Prezydentowi Miasta (wiceprezydentom) urzędy obwodowe (§ 5 ust. 3). I dalej: Urzędy obwodowe są terenowymi jednostkami organizacyjnymi Biura Zarządu Miejskiego, obejmującymi swoją działalnością teren poszczególnych obwodów administracyjnych i podlegają pod względem organizacyjnym Naczelnikowi Wydziału Ogólno-Organizacyjnego, zaś pod względem rzeczowym poszczególnym jednostkom organizacyjnym Biura Zarządu Miejskiego w zakresie ich właściwości (§ 8 ust. 1).

  Pozycja ta uległa zmianie z wejściem w życie ustawy z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. 1950, nr 14, poz. 130), z mocą od 13 kwietnia 1950 r. Ustawa ta likwidowała dualizm, o którym wcześniej wspomniano – jedynymi organami władzy państwowej w danej jednostce podziału terytorialnego kraju stały się rady narodowe ze swoimi prezydiami jako jedynymi organami wykonawczo-zarządzającymi na tym terenie. Było to połączenie władzy uchwałodawczej i wykonawczej w jednej organizacji o charakterze państwowym. Ustawą tą zlikwidowano ostatnie instytucje samorządowe, ukształtowane jeszcze z narodzinami autonomii galicyjskiej.

  W Krakowie Zarząd Miejski został zlikwidowany, zniknął urząd prezydenta miasta. Instalacja nowych władz wykonawczo-zarządzających w postaci Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie z jego przewodniczącym na czele nastąpiła 13 czerwca 1950 r.

  Już w czerwcu 1950 r. prezydium zorganizowało nową, podległą sobie strukturę, opartą o wydziały. Miejskie urzędy obwodowe, od teraz pod nazwą „urzędy obwodowe”, na czele z kierownikami, a nie jak przez ostatnie lata naczelnikami tych urzędów, weszły w całości w strukturę jednego z wydziałów Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie – Wydziału Społeczno-Administracyjnego. Wcześniej struktury obwodów podlegały prezydentowi miasta, teraz podległość przyporządkowano szczeblowi niższemu, wydziałowemu. Zgodnie z uchwałą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z 30 czerwca 1950 r. o zorganizowaniu wydziałów Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie i o ich tymczasowej organizacji wewnętrznej (GUZM 1950, nr 13, poz. 96) w skład Wydziału Społeczno-Administracyjnego wchodziło 12 oddziałów: Oddział Spraw Społecznych, Oddział Administracji oraz 10 oddzielnych dla każdego obwodu oddziałów (§ 2 pkt 5). W kolejnej regulacji – uchwale Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z 18 sierpnia 1950 r. o tymczasowym podziale funkcji w Wydziale Społeczno-Administracyjnym Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie (GUZM 1950, nr 17, poz. 117) zapisano: Urzędy obwodowe I do X jako terenowe oddziały Wydziału załatwiają sprawy pomocnicze i wykonawcze dla poszczególnych wydziałów (urzędów, Referatu do Spraw Wyznań) Prezydium M.R.N. na terenie poszczególnych obwodów administracyjnych (§ 5).

  Takie usytuowanie urzędów obwodowych było sprowadzeniem ich do poziomu referatu w magistrackim wydziale. W nurcie wzmacniania centralizacji zarządzania osłabiono pozycję zwierzchnictwa obwodowego.