Podział miasta na 3 obwody nie był związany z reorganizacją władz miasta – ta nastąpiła wcześniej, w roku 1853. Zmniejszenie liczby obwodów z 5 do 3 było zmianą ilościową, natomiast sam charakter podziału, jego jednostek, czyli obwodów, jak też zwierzchności w obwodach nie zmienił się. W zasadzie był kontynuacją rozwiązań przyjętych już w roku 1898, gdy obwody wraz z ich zwierzchnikami przeszły z gestii Policji Państwowej do właściwości nowo utworzonej Rady Miejskiej. W roku 1855 tej ostatniej już nie było, władze w mieście sprawował Magistrat, ale kontynuowano wcześniej przyjęte wobec jednostek pomocniczych, jakimi były obwody, rozwiązania. W obwieszczeniu z 26 lipca 1855 r. dotyczącym nowego podziału miasta zapisano: W skutek nowego uorganizowania Magistratu król. głów. miasta Krakowa […] cały okrąg w zakres miasta należący, podzielony został na trzy Obwody miejskie. I dalej: Te nowo uorganizowane Urzędy miejscowe rozpoczęły czynności swe z dniem 21 lipca b.r., i to niniejszym podaje się do wiadomości (DRzWKK 1855, nr 97, odpis do N. 23956).
Znajdujemy tu uporządkowane nazewnictwo: „obwód miejscowy” – „urząd miejscowy”. Dawne komisariaty obwodowe otrzymały nazwę urzędów obwodowych. To samo obwieszczenie komisarzy obwodowych nazywa „sędziami miejscowymi”, co było niezbyt szczęśliwym tłumaczeniem niemieckojęzycznej nazwy określającej komisarza obwodowego: Grundrichter (przekładanego na język polski także jako „sędzia gruntowy”). Komisarze obwodowi sędziami nie byli, błąd tkwił w nazwie niemieckiej, sięgającej czasów wcześniejszych, gdy faktycznie w dzielnicach realizowana była funkcja sądownicza. Nazwa „sędzia miejscowy” mocy urzędowej nie nabrała, nie wyparła nazwy „komisarz obwodowy”. Przywołane obwieszczenie podaje też, że do urzędów miejscowych przydzielono do pomocy kancelistów oraz akcesistów (ci ostatni to niżsi urzędnicy kancelaryjni).
W regulacji zatwierdzonej reskryptem c.k. Ministerstwa Stanu z dnia 29 października 1861 r. zatytułowanej Urządzenie i zakres działania Magistratu kr. głównego Miasta Krakowa zapisano:
§ 7. Urzędami pomocniczemi Magistratu są następujące: Budownictwo Miejskie; Urzęda Miejscowe dla każdego z trzech obwodów; Kommissaryat targowy; Urząd wagi i stemplowania miar i wag; Fizyk miasta.
Kommissaryat konskrypcyi i kwaterunków wojskowych; Kasa Miejska; Obrońca sądowy Miejski i Straż ogniowa.
§ 8. Naczelnik Magistratu (Burmistrz) kieruje i nadzoruje czynności Magistratu we wszystkich gałęziach i jest za całe prowadzenie czynności […] odpowiedzialny (Urządzenie 1861, s. 299).
Znajdujemy tu nie tylko jednoznaczne, urzędowe potwierdzenie pomocniczego charakteru zwierzchności obwodowej względem Magistratu, lecz także potwierdzenie stosowania nowej nazwy „urząd miejscowy” w odniesieniu do dawnego komisariatu obwodowego. Komisarzy nominował burmistrz miasta, jemu też podlegali, choć w bieżącym urzędowaniu pozostawali w zależności także od departamentów, na które dzielił się Magistrat. I tak w latach 1855–1861 w Departamencie I znajdował się referat dla Obwodu I, w Departamencie II referat dla Obwodu II, w Departamencie III z kolei referat dla Obwodu III. Ponadto Departament III prowadził sprawy ogólne dla wszystkich trzech obwodów (Andrasz-Mrożek 2017, s. 36).
Przełomowym wydarzeniem dla ustroju Krakowa było uzyskanie przez gminę miejską własnego statutu, otwierającego epokę krakowskiej autonomii i jej podstawowego wyrazu w postaci samorządu miejskiego. Po długotrwałych zabiegach (Andrasz-Mrożek 2017, s. 54–61) 20 lutego 1866 r. Galicyjski Sejm Krajowy przyjął ustawę, która 1 kwietnia tegoż roku uzyskała cesarską sankcję – Statut tymczasowy król. stoł. miasta Krakowa (DzUiRK 1866, cz. III, nr 7).
W uchwale Rady Miejskiej z 13 stycznia 1870 r. Urządzenie Magistratu miasta Krakowa na podstawie Statutu gminnego z dnia 1go kwietnia 1866 r. przeprowadzone postanowiono:
Art. VII. Celem załatwiania spraw Magistratowi przekazanych, dodane mu są następujące urzędy: Kasa Miejska; Budownictwo; Komisaryat targowy z urzędem miar i wag; Służba zdrowia; Komisaryaty obwodowe.
Art. XII. Komisariaty obwodowe są oddziałem Magistratu dla załatwiania spraw miejscowych, szczególnie policyjnych ustanowione. W sprawach policyi miejscowej przyznany im będzie obszerniejszy zakres działania, osobną instrukcyą bliżej oznaczyć się mający [zapowiedzi tej nie zrealizowano]. Do nich przedewszystkiem należy dozór:
• nad porządkiem i czystością ulic, placów i domów;
• nad drogami, brukami, mostami, studniami i kanałami;
• nad oświetleniem miasta i przedmieść, tudzież sieni i schodów w domach miejskich i prywatnych;
• nad bezpieczeństwem osób i własności;
• nad żebrakami i włóczęgami;
• nad obyczajnością, kawiarniami, szynkami i ogrodami publicznemi;
Bezpośrednim ich przełożonym jest Prezydent miasta, któremu składać mają raporta o swych czynnościach.
Po odebraniu raportów Prezydent miasta wydaje komisarzom obwodowym w krótkiej drodze polecenia, bądź własne, bądź na posiedzeniach Magistratu uchwalone (Urządzenie 1870, s. 2, 5, 7–8).
Tak sformułowany zakres działania komisarzy obwodowych i komisariatów obwodowych (w miejsce wprowadzonej w 1855 r. nazwy „urząd miejscowy” przywrócono nazwę „komisariat obwodowy”) rozwinięty został w wydanej w 1870 r. regulacji pod nazwą Instrukcya dla Komisarzy obwodowych – obszernym dokumencie drobiazgowo, a nawet niekiedy kazuistycznie określającym zakres czynności komisarzy obwodowych i podległych im komisariatów. Poniżej obszerne fragmenty tego istotnego dokumentu, dające obraz miejsca i znaczenia obwodów i ich zwierzchników w całym mechanizmie administrowania miastem.
§ 1. Komisaryaty obwodowe są oddziałem Magistratu dla załatwiania spraw miejscowych, szczególnie policyjnych – ustanowionym. Zapobieganie wykroczeniom przeciw obowiązującym ustawom, niesienie pierwszej pomocy osobom zagrożonym lub uszkodzonym, śledzenie przekraczających i przedstawianie winnych do odpowiedzialności, jest głównem zadaniem komisarzy obwodowych.
§ 2. Komisaryaty obwodowe obowiązane są udzielać mieszkańcom na żądanie wszelkich wyjaśnień co do przepisów obowiązujących, komunikować im rozporządzenia Magistratu, których rozpowszechnianie jest nakazane, nakoniec udzielać do przejrzenia w biurze dziennik ustaw Państwa i rozporządzeń rządowych. § 3. Komisarze obwodowi zostają pod bezpośrednim kierunkiem Prezydenta Miasta, jednakże polecenia pisemne lub za pośrednictwem protokołów zleceń przez Naczelników Departamentów imieniem Magistratu udzielane z tą samą uległością wykonywać winni, jakby takowe przez Prezydenta Miasta wydane zostały.
§ 4. Ażeby Komisarze czynności swoje wykonywać mogli z pożądaną sprężystością i bez straty czasu przyznaje im się szerszy aniżeli dotąd zakres działania. W wszystkich sprawach tyczących się porządku i czystości, obyczajności publicznej, bezpieczeństwa mienia i życia, komisarzom służy prawo, bez odwołania się do Magistratu (a) upominać występnych urzędowo bądź pisemnie bądź ustnie; (b) nakładać kary aż do wysokości 5 zł. m.a. […]
§ 8. Do obowiązków komisarzy należy dozór nad bezpieczeństwem osób i ich własności; nad obyczajnością, kawiarniami, szynkami i ogrodami; nad żebrakami i włóczęgami; nad porządkiem i czystością ulic, placów i domów; nad drogami, brukami, mostami, studniami i kanałami; nad oświetleniem miasta i przedmieść, tudzież sieni i schodów w domach miejskich i prywatnych.
§ 9. Przy niepodobieństwie a przynajmniej trudności wyliczania wszystkich wypadków życiu ludzkiemu zagrażających, wymienia się tylko główniejsze, które częściej się wydarzają i w dawnych nawyknieniach źródło mają: budowy i reperacje domów bez otrzymanego zezwolenia; prowadzenie fabryk bez położenia znaków ostrzegających; wywieszanie lub wystawianie w oknach przedmiotów spaść mogących; uszkodzone kominy, gzymsa i tynki; grożące spadnięciem masy nagromadzonego śniegu; wystawianie szyldów nie dość mocno utwierdzonych; niezaopatrzenie w poręcze drzwi do piwnic w sieniach, dołów na śmieci, popiół i wapno po podworcach; wadliwe ganki, poręcze i komórki kloaczne, okienka do piwnic kratą nieopatrzone; brak poręczy przy schodach, zepsucie nakryć kanałowych; zaniedbanie posypywania śliskich chodników; prędka i nieostrożna jazda; zostawianie koni lub zaprzęgów bez dozoru; trzymanie bez dozoru złośliwych zwierząt; ukrywanie zaraźliwych chorób zwierząt domowych; pozostawianie po placach i ulicach więcej uczęszczanych oraz we framugach okien dzieci bez dozoru; pozostawienie bez opieki i dozoru umysłowo chorych; włóczenie się lub pokładanie po ulicach trunkiem upojonych; sprzedaż pokątna lub publiczna artykułów żywności lub napojów zdrowiu szkodliwych; branie wody na warzenie piwa z Rudawy; utrzymywanie w obrębie miasta składu szmat lub kości; używanie w traktyerniach narzędzi miedzianych niepobielanych, ołowianych lub cynkowych; zarobkowe wykonywanie sztuki lekarskiej przez osoby nieupoważnione; sprzedaż bez konsensu lekarstw dla ludzi; kąpanie się w miejscach zakazanych; dopilnowanie, aby golarze puszczaniem krwi, rwaniem zębów, sprzedażą lub stawianiem pijawek się zatrudniali. § 10. Jakkolwiek zapobieganie niektórym z wyżej wyliczonych przestępstwom i karaniu takowych częścią do Policyi, częścią do Sądu należy, przecież należna mieszkańcom opieka Gminy wkłada na Komisarzy obowiązek, aby działających przeciw przepisom o zaniechanie czynu karygodnego upomnieli, a o nieposłusznych dla dalszego postąpienia Magistratowi raporta składali.
§ 11. Z równą gorliwością winni komisarze czuwać, aby własność tak cudza przez ludzi złej woli albo swawolnych naruszana nie była i dla tego winni są: obcych próżniaków i włóczęgów do wydalenia z Gminy przedstawiać; czuwać nad tem, aby sienie domów po godzinie policyjnej zamykane były; aby kominiarze obowiązków swych ściśle dopełniali i aby w lokalach składu rzeczy łatwozapalnych nieutrzymywano; uszkadzających cudzą własność na gorącym uczynku dostrzeżonych przytrzymywać; pokątnych fanciarzy i sprzedających mundury lub rynsztunki wojskowe śledzić; o nabywających rzeczy od podejrzanych posiadaczy lub od małoletnich zdawać raporta; nad zachowaniem się ludzi za uszkodzenie cudzej własności karanemi, baczną mieć uwagę; nakoniec tak władze rządowe jak i policyjne w śledzeniu przestępstw i przestępców wspierać.
§ 12. Ponieważ nadużycie trunków rozpalających główną jest przyczyną demoralizacji ludu w kraju naszym, przeto komisarze obwodowi czuwać mają: aby żadnego wyszynku trunków bez pozwolenia Magistratu nieprowadzono, aby napisy, szyldy i godła nad sklepami, traktyerń, szynków i kawiarń umieszczane naturze konsensów odpowiadały; aby udzielony konsens w miejscu widocznem był umieszczony; aby szynkarze niewyręczali się w szynkowaniu osobami do tego nieupoważnionemi; aby po szynkach, traktyerniach i kawiarniach nieutrzymywano dziewcząt z niemoralnego życia znanych; aby miejsca sprzedaży trunków w godzinach policyjnych były zamykane; aby muzyk bez pozwolenia nieodbywano; aby szynkarze niedopuszczali kłótni i bitek po szynkach, aby osobom trunkiem upojonym trunków niesprzedawano i aby na koniec szynki i kawiarnie niestawały się przytułkiem szulerów , żebraków, złodziei i małoletnich próżniaków. […]
§ 13. Żebranie jest zakazane – komisarze obwodowi obowiązani są przytrzymywać żebraków po ulicach lub domach o jałmużnę proszących, a względem przytrzymanych robić wnioski, aby zamiejscowi do gminy przynależnej wydalani, miejscowi kalectwem dotknięci lub do pracy niezdolni, familii do utrzymywania ich obowiązanej oddawani, lub według okoliczności w zakładach dobroczynnych umieszczani, ci zaś, którzy na opiekę niezasługują, do domu pracy lub domu poprawy odesłani byli.
§ 14. Czystość ulic, placów i domów Magistrat za główny warunek zdrowia mieszkańców uważa i dla tego komisarze obwodowi stosownie do wydanej pod dniem 29 marca 1867 do L. 8208 instrukcyi zwracać mają uwagę: czyli po placach i ulicach niepowstały gdzie wyboje, w których wody deszczowe zbierać się mogą; czyli place do sprzedaży żywności po odbytym targu są należycie oczyszczone; czyli na place lub ulice nie są wyrzucane z domów śmieci, popiół lub inne nieczystości; czyli właściciele domów obowiązku regulaminem z roku 1853 i późniejszemi rozporządzeniami na nich włożonego co do utrzymywania w czystości podworzy, schodów, ganków i chodników przed domami, należycie dopełniają; czyli doły na śmieci i doły kloaczne nie są nieczystościami przepełnione, lub z innych powodów desinfekcyonowanemi być niepowinny; czy rynsztoki podwórz i uliczne są należycie i w oznaczonym czasie wymiatane i czy nakoniec właściciele domów lub lokatorowie nieutrzymują bydła, trzody lub gadziny po podworzach wolno chodzącej. Dla utrzymania należytego dozoru w tym względzie komisarze codziennie przynajmniej 20 domów kolejno zwiedzać, a przynajmniej raz na tydzień w tych domach być powinni, których właściciele o zaniedbanie czystości notowani byli. […]
§ 15. Dla zapobieżenia wypadkom komisarze obwodowi zwracać mają uwagę – czyli drogi publiczne, chodniki, bruki, kanały lub studnie nie są uszkodzone i o spostrzeżeniach swoich Prezydentowi miasta zdawać raporta. […]
§ 16. Działalność komisarzy obwodowych ma się również rozciągać na utrzymywanie wolnej komunikacyi po drogach i chodnikach i dla tego szybkiej jazdy, zastawiania dróg, placów i chodników furami, towarami, straganami i. t. p. dopuszczać niepowinni.
§ 17. Dopóki mieszkańcy nienabędą przekonania o rzeczywistej potrzebie i dobroczynnych skutkach zaprowadzonego przed kilku laty obowiązku oświetlenia sieni i schodów, komisarz godzinami wieczornemi domy prywatne w sposób, jaki w paragrafie przedostatniem, co do dozorowania czystości jest przepisany, kontrole nad oświetlaniem domów prywatnych i publicznych wykonywać mają. […]
§ 18. Interwencya komisarzy przy komisyach lokalnych co do sporów granicznych, co do dawania pozwoleń na budowy i zamieszkanie domów, przy konskrybcyi i rekrutacyi – i nadal się utrzymuje. […]
§ 19. Współudział Komisarzy w udzielaniu pomocy ubogim, ustawą o dozorach obywatelskich jest określony. Współudział ten niewyklucza jednak obowiązku zwracania uwagi ustanowionych dozorców na familie pomocy Gminy potrzebujące.
§ 20. Świadectwa ubóstwa bez oznaczenia do jakiego celu i dla osób do Gminy nienależących, komisarze wydawać nie powinni. […] Również starannie komisarze unikać winni poświadczenia ubóstwa znanym pieniaczom sądowym, którzy dla obejścia obowiązku płacenia stempli od osób zamożniejszych, pretensye nieprawne w drodze cessyi nabywać zwykli.
§ 21. W kartach na przyjęcie do szpitali publicznych przynależność do gminy jedynie na zasadzie spisów ludności poświadczoną być może.
§ 22. Komisarze obwodowi winni są przekonywać się, czyli lekarze dzielnicy obowiązków swoich pod względem niesienia pomocy osobom ubogim w razie zgłaszania się zadosyć czynią i czyli obowiązek oględzin pośmiertnych jest należycie wykonywanem. Dopóki zwyczaj trzymania ciał zmarłych po domach zaniechanym niebędzie, komisarze czuwać i donosić mają, czyli niezachodzi potrzeba usunięcia ciał osób na choroby zaraźliwe zmarłych z mieszkań ciasnych i zaludnionych. […]
§ 23. Na zgromadzeniach publicznych w miejscach niezamkniętych odbywanych komisarz znajdować się i w razie potrzeby powołane do utrzymania porządku organa policyjne swoim wpływem na ludność wspierać mają.
§ 24. W razie wypadku uszkodzenia kogoś na zdrowiu na miejscu publicznem komisarze o pierwszą pomoc lekarską, przewiezienie do szpitala lub do domu i zabezpieczenie jego własności postarać się winni.
§ 25. O każdem wypadku nagłej śmierci i przybliżonych powodach takowej komisarz Prezydentowi raporta dla dalszego zarządzenia składać mają.
§ 26. Ponieważ do obowiązków Magistratu należy udzielanie konsensów, wydawanie kart zarobkowych i czynienie wniosków względem wymiaru podatku zarobkowego, przeto komisarze obwodowi czuwać mają nad tem, aby nikt bez otrzymania zezwolenia i płacenia podatku, procederu zarobkowego nie prowadził, a o wypadkach niestosowania się do przepisów Magistratowi doniesienie robić (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. Kr 4614, nlb).
Regulacja ta daje esencjonalny obraz obwodów i ich zwierzchników właściwy dla długiego czasu – dla całej epoki autonomii galicyjskiej. Co więcej, ta widoczna tu istota obwodów i ich zwierzchnictwa będzie aktualna aż do końca trwania podziałów Krakowa opartych na tych jednostkach terytorialnych, czyli do roku 1954 – oczywiście ze zmianami i co do treści, i co do formy, zgodnie z postępem cywilizacyjnym. Korzenie jednak będą tkwiły właśnie w tych regulacjach wywodzących się z pierwszego samorządowego Statutu miasta z roku 1866 i aktów wykonawczych.
Powyższe obrazuje też prawny charakter ówczesnego podziału terytorialnego miasta i jednostek tego podziału – obwodów, to jest charakter administracyjny, pomocniczy.
