Podział na 10 obwodów i 1 dzielnicę był podziałem typowo przejściowym. Już przywoływana wcześniej ustawa z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej przewidywała utworzenie „dzielnic większych miast” jako struktur przestrzennych jednolitych dla całego kraju. Rzecz całą szczegółowo już uregulowała uchwała nr 195 Rady Ministrów z 17 marca 1951 r. Instrukcja nr 15 w sprawie podziału większych miast na dzielnice oraz zakresu działania dzielnicowych rad narodowych i ich organów (M.P. 1951, nr A-43, poz. 543). Wprawdzie instrukcja ta nie nakazywała utworzenia w większych miastach dzielnic, dawała jednak ramy prawne na takie okoliczności, było więc oczywiste, że dotychczasowe obwody jeszcze z XIX- -wiecznym rodowodem przejdą do historii, skoro władza centralna już przedstawiała nowy model. Rok 1951 przyniósł jednak utworzenie w Krakowie tylko 1 dzielnicy, takiej, która mogła powstać „na ugorze” – Dzielnicy Nowa Huta. Utworzenie kolejnych jednostek wymagało kilkuletniego okresu przygotowawczego dla osadzenia nowych struktur w zastanej rzeczywistości bez perturbacji dla funkcjonowania miasta.
Urzędy obwodowe funkcjonowały zatem nadal na wprowadzonych w 1950 r. nowych zasadach obniżających ich pozycję – omówiono to w ramach opisu etapu poprzedniego, obejmującego czternasty podział miasta na 10 obwodów. Dodać można, że funkcjonowanie to przebiegało w ramach postępującej centralizacji – przykładem było wprowadzenie przy powoływaniu kierowników urzędów obwodowych przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie obowiązku uzyskania przez to ostatnie uprzedniej akceptacji kandydata ze strony Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie.
Natomiast powołana do życia kolejna jednostka wewnętrznego podziału miasta – Dzielnica Nowa Huta, była novum. Przywołana wyżej Instrukcja nr 15… przewidywała: W celu większego powiąza-nia terenowych organów jednolitej władzy państwowej z masami pracującymi oraz sprawniejszego zaspakajania potrzeb ludności – miasta liczące ponad 100.000 mieszkańców mogą być dzielone na dzielnice (§ 1 ust. 1). Dopuszczono tworzenie dzielnic obejmujących obszar całego miasta, ale także dzielnicy tylko w obrębie wydzielonej części miasta – tak właśnie się stało w 1951 r. w Krakowie. O podziale miasta na dzielnice stanowiła wojewódzka rada narodowa na wniosek miejskiej rady narodowej, ale uchwała w tym przedmiocie wymagała zgody Prezydium Rządu.
Jednostki podziału wewnętrznego miast, jakimi były dzielnice wprowadzone przepisami powszechnie obowiązującymi wówczas w całym kraju, zlokalizowane zostały w strukturze podziału terytorialnego kraju na szczeblu podstawowym, najniższym, na którym znajdowały się gminy. W nich usytuowano organy władzy w postaci pochodzących z lokalnych wyborów rad narodowych oraz organy wykonawczo- zarządzające w postaci prezydiów tych rad przez te rady powoływanych. Były to organy władzy i administracji państwowej szczebla podstawowego, dla dzielnic równego szczeblowi gminnemu.
I tak Instrukcja nr 15… stanowiła: Dzielnicowa rada narodowa jest terenowym organem jednolitej władzy państwowej w dzielnicy, który […] realizuje pod kierownictwem miejskiej rady narodowej jej zadania na obszarze dzielnicy (§ 6). I dalej: Prezydium dzielnicowej rady narodowej jest jej organem wykonawczym i zarządzającym; sprawuje ono w dzielnicy funkcje wykonawcze władzy państwowej […] działając stosownie do uchwał swojej rady oraz zgodnie z wytycznymi i instrukcjami prezydium miejskiej rady narodowej (§ 13 ust. 1). Ten ostatni zapis ukazuje wprowadzoną wcześniej ustawą z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej nową regułę podwójnego podporządkowania organów wykonawczych: „w poziomie” macierzystej radzie narodowej, a „w pionie” prezydium rady narodowej wyższego szczebla. Między innymi w ten sposób realizowano systemową, polityczno-ustrojową zasadę centralizmu demokratycznego: wskazane wyżej powiązanie „poziome” miało realizować element demokratyczny, natomiast powiązanie „pionowe” – element centralistyczny. W takiej pozycji było prezydium rady, złożone z przewodniczącego, zastępcy przewodniczącego, sekretarza i w miarę potrzeby członków prezydium (§ 16 ust. 1).
Obszar działania władz dzielnicowych najogólniej można określić jako sprawowanie roli gospodarza na swoim terenie, ale w zakresie limitowanym prawem oraz przekazaniem spraw i kompetencji przez radę narodową szczebla wyższego. Normy prawne wykluczyły na szczeblu dzielnicowym: (1) wydawanie przepisów prawnych; (2) stanowienie o terenowych daninach, opłatach i świadczeniach; (3) prowadzenie mających ogólnomiejskie znaczenie przedsiębiorstw komunalnych i zakładów użyteczności publicznej; (4) dysponowanie terenami, nieruchomościami, urządzeniami itp. mającymi ogólnomiejskie znaczenie (Instrukcja nr 15…, § 9 ust. 2).
Natomiast określenie spraw przekazanych przez radę wyższego szczebla na gruncie krakowskim rozwiązano w drodze uchwały Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie z 20 kwietnia 1951 r. o podstawach tymczasowego rozgraniczenia zakresu działania Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie z zakresem działania Dzielnicowej Rady Narodowej w Nowej Hucie (DUWRNwK 1951, nr 10, poz. 97, § 6). Uchwała niniejsza weszła w życie natychmiast, z mocą obowiązującą od dnia 1 stycznia 1951 r.
W szczegółach odsyłając do tych regulacji, tutaj najogólniej zakreśla się obszary działania władz Dzielnicy Nowa Huta poprzez ukazanie ich wewnętrznej struktury. Struktura ta została określona w akcie kreującym dzielnice, czyli w przywoływanej na wstępie uchwale nr 205 Rady Ministrów z 17 marca 1951 r. w sprawie utworzenia dzielnicy Nowa Huta w Krakowie. I tak Dzielnicowa Rada Narodowa Nowa Huta działała poprzez komisje stałe: (1) oświaty i kultury; (2) zdrowia i stanu sanitarnego; (3) handlu i drobnej wytwórczości; (4) budownictwa; (5) pracy i zatrudnienia; (6) gospodarki komunalnej i mieszkaniowej; (7) porządku publicznego (§ 2). Z kolei Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta działało w ramach oddziałów: (1) ogólnego; (2) finansowego; (3) społeczno-administracyjnego; (4) gospodarki komunalnej i mieszkaniowej; oraz w ramach referatów: (1) kadr i szkolenia; (2) oświaty i kultury; (3) zdrowia; (4) handlu i drobnej wytwórczości; (5) rolnictwa i leśnictwa; (6) komunikacyjnego; (7) pracy i zatrudnienia; (8) planowania gospodarczego (§ 4 ust. 1). Przewidziano utworzenie przez Dzielnicową Radę Narodową Nowa Huta przedsiębiorstw, a to: (1) dzielnicowego przedsiębiorstwa oczyszczania; (2) dzielnicowego zarządu nieruchomości; (3) dzielnicowego przedsiębiorstwa ogrodniczego; (4) dzielnicowego przedsiębiorstwa kwater zbiorowych dla pracowników Nowej Huty (§ 5). I jeszcze ważny parametr: Ustala się ilość etatów osobowych Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta w 1951 r. na 76 (§ 6 ust. 1).
Obowiązujące wówczas przepisy dotyczące rad narodowych i ich prezydiów nie formułowały dla przewodniczących tych prezydiów norm odrębnych, wychodzących ponad ogólne sformułowanie, że: Prezydium rady narodowej działa kolegialnie, oraz że: Rada Narodowa wybiera przewodniczącego prezydium rady narodowej, jego zastępców oraz sekretarza i członków prezydium (art 12 ust. 2 oraz art. 13 ust. 1 ustawy z 20 marca 1950 r. o terenowych organach…).
Z powyższego wynika, że charakter ówczesnego, nietypowego podziału miasta na 10 obwodów i 1 dzielnicę był złożony, mieszany. W części dotyczącej 10 obwodów był to podział administracyjny, pomocniczy. Taki też charakter miały jednostki tego podziału – obwody i zwierzchność obwodowa. Natomiast jednostka podziału będąca dzielnicą miała charakter administracyjny i polityczny (stanowiła samodzielny obszar wyborczy do władzy dzielnicowej, czyli dzielnicowej rady narodowej, i reprezentacji do władz miejskich, czyli miejskiej rady narodowej) i plasowała się w kategorii jednostki o charakterze nie pomocniczym, lecz zasadniczym.
