Prawny charakter podziału, ustrój dzielnicy,...

Podział miasta na 4 dzielnice, zamknięty latami 1973–1991, nie miał jednolitego charakteru prawnego. Wyodrębniły się wtedy okresy:

• lata 1973–1990, w których jednostki tego podziału wchodziły w strukturę podziału terytorialnego kraju i były w nich zlokalizowane organy władzy i administracji państwowej – podział ten miał wówczas charakter administracyjny, zasadniczy; w tym czasie zwierzchnictwo administracyjne dzielnic pozostawało w rękach:

– od stycznia do grudnia 1973 r. – prezydium dzielnicowej rady narodowej z przewodniczącym prezydium na czele,

– od grudnia 1973 r. do maja 1990 r. – naczelnika dzielnicy działającego z podległym mu urzędem dzielnicowym;

• lata 1990–1991, w których po zniesieniu organów, o których wyżej mowa, w jednostkach tego nadal obowiązującego podziału zlokalizowano delegatury Urzędu Miasta Krakowa dla zapewnienia kontynuacji obsługi mieszkańców w okresie scalania dawnych urzędów dzielnicowych z Urzędem Miasta Krakowa – podział ten miał wówczas charakter administracyjny, pomocniczy; w tym czasie na czele przejściowej struktury administracyjnej w danej dzielnicy stał kierownik ulokowanej tam delegatury UMK.

  W przejściowych miesiącach, pomiędzy styczniem a grudniem 1973 r., realizacja zwierzchności w 4 nowo utworzonych dzielnicach przebiegała na zasadach omówionych dla poprzedniego, szesnastego podziału miasta na 6 dzielnic.

  Trwało przygotowanie do szeroko zakrojonej reformy administracyjnej, rozłożonej na etapy, a zrealizowanej w latach 1972–1975. Z interesującego nas tutaj kontekstu związanego z dzielnicowym zwierzchnictwem istotne były dwie ustawy: ustawa z 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312), która weszła w życie 1 stycznia 1973 r., jak też ustawa z 22 lipca 1973 r. o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1973, nr 47, poz. 276), z terminem wejścia w życie 9 grudnia 1973 r. Mając na uwadze daleko idące zmiany w nadal obowiązującej ustawie o radach narodowych z 1958 r., ogłoszono tekst jednolity tej ustawy (Dz.U. 1973, nr 47, poz. 277), który będzie tu dalej przywoływany.

  Mocą art. 49 ust. 1 pkt 5 tej zasadniczo znowelizowanej ustawy z 1958 r. terenowymi organami administracji państwowej w dzielnicach zostali naczelnicy dzielnic. Dotychczasowe prezydia dzielnicowych rad narodowych stały się wewnętrznymi organami tych rad. Naczelnicy dzielnic, podobnie jak poprzednio prezydia dzielnicowych rad narodowych, występowali w podwójnej roli: w zakresie działania administracji państwowej byli terenowymi organami tej administracji, natomiast w zakresie zadań realizowanych przez rady narodowe stanowili organ wykonawczy i zarządzający swojej macierzystej rady (art. 49 ust. 3).

  Kraków nadal był miastem wyłączonym z województwa, stąd zgodnie z art. 51 ust. 1 tej ustawy naczelnicy krakowskich dzielnic powoływani byli na czas nieokreślony przez Prezesa Rady Ministrów, po zaopiniowaniu kandydatów przez właściwą dzielnicową radę narodową (w oparciu o zgodę prezesa Rady Ministrów aktu nominowania dokonywał prezydent miasta). W zakresie, w jakim naczelnik dzielnicy realizował zadania organu wykonawczego i zarządzającego rady dzielnicowej, podporządkowany był tej radzie, natomiast w zakresie, w jakim działał jako terenowy organ administracji państwowej, podlegał organowi administracyjnemu wyższego stopnia, w tym przypadku prezydentowi miasta Krakowa (art. 54 ust. 1).

  Znowelizowana ustawa z 1958 r. w art. 54 ust. 2 formułowała zasadę domniemania właściwości naczelnika dzielnicy na jego terenie działania. Oznaczało to, że do zakresu kompetencji naczelnika dzielnicy należało wszystko, co dzielnicy dotyczyło, oprócz spraw wyraźnie zastrzeżonych prawem dla innych organów (np. dla administracji wyspecjalizowanej, resortowej). Naczelnik dzielnicy był więc gospodarzem swojego terenu, wyposażonym w szeroki zakres działania (art. 55–58) oraz szerokie kompetencje. Spośród nich wskazać należy prawo wydawania w I instancji decyzji w indywidualnych sprawach z zakresu administracji państwowej (art. 62 ust. 1 pkt 3), jak też prawo do wydawania powszechnie obowiązujących na terenie dzielnicy zarządzeń porządkowych, gdy zachodziła niezbędność natychmiastowego wprowadzenia w życie na danym terenie zakazów i nakazów w okolicznościach szczególnie niebezpiecznych dla życia, zdrowia lub mienia oraz w razie klęsk żywiołowych lub wymagających natychmiastowego działania trudności gospodarczych; zarządzenia te podlegały zatwierdzeniu ex post na najbliższej sesji rady narodowej (art. 61).

  Naczelnicy dzielnic wykonywali swoje zadania przy pomocy podległych im urzędów dzielnicowych z wydziałową strukturą wewnętrzną oraz podległych przedsiębiorstw, zakładów i instytucji (art. 65 pkt 5; art. 66 ust. 1).

  Zmiany wprowadziła ustawa z 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. 1975, nr 16, poz. 91), która weszła w życie z dniem 1 czerwca 1975 r. Zlikwidowano wówczas szczebel pośredni, powiatowy (art. 1 ust. 1), a miasto Kraków uzyskało (wraz z miastem stołecznym Warszawą i miastem Łodzią) status województwa miejskiego (art. 1 ust. 3) – miasto z niewielkim obszarem przyległym stanowiło odrębne województwo, ale bez odrębnych władz wojewódzkich. Ustawa stanowiła, że w województwie miejskim krakowskim terenowym organem władzy państwowej jest Rada Narodowa Miasta Krakowa (art. 8 pkt 2), a terenowym organem administracji państwowej – prezydent miasta (art. 8 pkt 9). Zmieniono tryb powoływania naczelników dzielnic – w województwie miejskim krakowskim uprawnienie to otrzymał prezydent miasta, z obowiązkiem zasięgnięcia opinii właściwej dzielnicowej rady narodowej.

  Kolejne zmiany przyniosła nowa ustawa, uchylająca i zastępująca dotychczasową, po wielokroć nowelizowaną ustawę o radach narodowych z 1958 r. – mowa o ustawie z 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego (Dz.U. 1983, nr 41, poz. 185), która weszła w życie z mocą od dnia 1 lipca 1984 r. W rzeczywistości ustawa nie wprowadzała zasadniczych zmian w systemie dotąd obowiązującym, nadawała mu mocniejszą szatę ideologiczną (m.in. już w preambule przesądzono, że oto trwa utrwalanie socjalistycznego ludowładztwa – przypomnijmy, że jest rok 1983) i werbalny pozór istnienia samorządu terytorialnego. Z interesującego nas tu punktu widzenia ważnym novum był zapis art. 128, stanowiący:

1. Prezydenta i naczelnika miasta, naczelnika gminy, naczelnika dzielnicy oraz naczelnika miasta i gminy wybiera rada narodowa.

2. Kandydatów na stanowiska określone w ust. 1 zgłasza prezydium rady narodowej w uzgodnieniu z wojewodą [w przypadku Krakowa chodzi tu o prezydenta miasta].

3. Osobę wybraną w trybie ust. 1 i 2 powołuje na stanowisko prezydenta lub naczelnika wojewoda [w przypadku Krakowa – prezydent miasta].

  W ustawie tej wzmocniono pozycję kierowników wydziałów w urzędach pomocniczych wobec terenowych organów administracji ogólnej, czyli także w urzędach dzielnicowych. Kierownicy tych wydziałów usytuowani zostali jako terenowe organy administracji szczegółowej szczebla podstawowego z podwójną podległością: naczelnikowi dzielnicy jako terenowemu organowi administracji o właściwości ogólnej oraz terenowemu organowi administracji specjalnej szczebla wyższego, czyli wydziałowi urzędu miejskiego (art. 137–140).

* Kadencja przedłużona ze względu na obowiązujący w kraju stan wojenny.

** Kadencja skrócona wejściem w życie ustawy o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 r.

  Tak ukształtowany ustrój dzielnic zniesiony został ustawą z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95). Ustawa ta była ważnym ogniwem dokonującej się wówczas w Polsce transformacji ustrojowej, przywracała samorząd, w tym miejski, zniesiony w 1950 r. omawianą już w innym miejscu ustawą o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Istotne znaczenie miała towarzysząca tej ustawie z 8 marca kolejna ustawa, z 10 marca 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. 1990, nr 32, poz. 191). Przede wszystkim jej art. 2 uchylił moc wiążącą ustawy z 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, znosząc tym samym działające do tej pory dzielnicowe organy w postaci dzielnicowych rad narodowych oraz naczelników dzielnic. Te przypisy wprowadzające stanowiły też:

Art. 1. Ustawa o samorządzie terytorialnym oraz […] wchodzą w życie z dniem 27 maja 1990 r.

Art. 32.

1. W mieście stołecznym Warszawie, mieście Krakowie i mieście Łodzi utrzymuje się dotychczasowy podział na dzielnice […]

3. Do czasu określenia organizacji i zakresu działania dzielnic oraz wyboru ich rad […] urzędy dzielnicowe działają jako delegatury urzędu miasta.

  Zatem w Krakowie podział na 4 dzielnice obowiązywał nadal, a działające do tej pory przy naczelnikach dzielnic urzędy dzielnicowe o strukturze wydziałowej zostały przekształcone w nowo utworzone delegatury Urzędu Miasta Krakowa, obejmujące wydziałowe struktury w każdej z dzielnic z osobna. Zadaniem tych delegatur było utrzymanie stałej obsługi mieszkańców oraz stwarzanie warunków do scalania wydziałów dzielnicowych z odpowiednimi wydziałami Urzędu Miasta Krakowa.

  Całość władzy i administracji miejskiej skupiała się teraz na szczeblu ogólnomiejskim – miasto miało status gminy. W wyniku pierwszych, całkowicie wolnych wyborów samorządowych, które odbyły się 27 maja 1990 r., wyłoniono 75-osobową Radę Miasta Krakowa, która ukonstytuowała się 9 czerwca tegoż roku; w następnych dniach wybrano Zarząd Miasta Krakowa z prezydentem miasta, 3 wiceprezydentami i 3 członkami Zarządu. Delegatury w Krakowie powinny były zostać powołane bezpośrednio po dniu wejścia w życie ustawy o samorządzie terytorialnym oraz ustawy Przepisy wprowadzające…, czyli 27 maja 1990 r., jednak nowe władze pochodzące z wyborów 1990 r. nie były wówczas jeszcze ukonstytuowane. Ponieważ do czasu ich ukonstytuowania działały ustępujące władze wykonawcze, pochodzące jeszcze sprzed wejścia w życie ustawy o samorządzie terytorialnym, prawdopodobnie akt powołania krakowskich delegatur pochodził od ówczesnego prezydenta miasta. Dokumenty dotyczące początków tych organów nie zachowały się, ich dalsza działalność udokumentowana jest szczątkowo.

  Na czele delegatur stali kierownicy. Pierwszymi kierownikami, działającymi jeszcze w lipcu 1990 r., byli dotychczasowi naczelnicy dzielnic (wyjątek stanowiło Podgórze, gdzie pełnienie obowiązków podjął dotychczasowy zastępca naczelnika tej dzielnicy). W sierpniu 1990 r. dokonano zmiany kierownictwa we wszystkich 4 delegaturach. W strukturze Urzędu Miasta Krakowa działało Biuro Delegatur UMK, na czele którego w randze dyrektora stał jeden z kierowników delegatur, z kolei kierownik innej delegatury był zastępcą dyrektora tego biura. Nie zachował się akt znoszący delegatury, brak też dokumentów pozwalających przybliżyć okoliczność ustania ich działalności. Z wywiadów przeprowadzonych z byłymi kierownikami delegatur wynika, że wygaszanie tych placówek UMK było procesem rozłożonym w czasie i przebiegającym indywidualnie dla poszczególnych dzielnic; w miarę wypełnienia zadań, o których wcześniej była mowa, delegatury przekształcano w jednostki organizacyjne odpowiedzialne za infrastrukturę UMK na terenie poszczególnych dzielnic, ze szczególnym uwzględnieniem budynków w użytkowaniu byłych urzędów dzielnicowych, teraz Urzędu Miasta Krakowa. Prawdopodobny czas likwidacji delegatur to II kwartał 1991 r., choć w niektórych przypadkach ich kierownicy pozostawali na kierowniczych etatach związanych z delegaturami dłużej, co mogło wynikać z innych implikacji pracowniczych.

  Na koniec tego omówienia jeszcze raz podkreślmy: podział wewnętrzny Krakowa na 4 dzielnice do 27 maja 1990 r. był podziałem administracyjnym, zasadniczym. Natomiast od tej daty stał się podziałem administracyjnym, pomocniczym.