Prawny charakter podziału, ustrój dzielnicy,...

  Pozycję prawną dzielnicy jako nowego rodzaju jednostki podziału wewnętrznego miasta omówiono w ramach poprzedniego, piętnastego podziału wewnętrznego miasta, w odniesieniu do pierwszej tego rodzaju jednostki w Krakowie, a to Dzielnicy Nowa Huta, gdzie mowa także o pozycji dzielnicowych organów jednolitej władzy państwowej, to jest rady narodowej i jej prezydium. Informacje tam zawarte odpowiednio odnoszą się do pięciu kolejnych, nowych dzielnic z ich radami i prezydiami, utworzonych w 1954 r. Nowe dzielnice wchodziły w ramy strukturalno-funkcjonalne wcześniej właściwe już dla Dzielnicy Nowa Huta.

  Przywoływaną wcześniej Instrukcją nr 15… z 1951 r. określono podstawowy zakres działania, właściwy dla wszystkich dzielnicowych rad narodowych i ich prezydiów, wynikający tym samym bezpośrednio z mocy prawa. I tak § 8 tego aktu stanowił:

  Do zakresu działania dzielnicowej rady narodowej należy:

1) realizacja na obszarze dzielnicy uchwał miejskiej rady narodowej i jej prezydium w zakresie działalności gospodarczej, społecznej i kulturalnej;

2) wybieranie i odwoływanie prezydium dzielnicowej rady narodowej oraz powoływanie komisji dzielnicowej rady narodowej;

3) kierowanie działalnością swoich organów i rozpatrywanie ich sprawozdań;

4) zgłaszanie wniosków wynikających z potrzeb dzielnicy dla opracowywania ogólnomiejskiego planu gospodarczego, budżetu i planu zabudowy miasta, a w szczególności w zakresie gospodarki komunalnej;

5) inicjowanie i przeprowadzanie akcji społecznych na terenie dzielnicy;

6) wykonywanie kontroli społecznej działalności urzędów, przedsiębiorstw, zakładów i instytucji o dzielnicowym zasięgu działania;

7) przyjmowanie, rozpatrywanie i załatwianie skarg i zażaleń mieszkańców dzielnicy w sprawach objętych zakresem działania dzielnicowej rady narodowej i jej organów.

  Ten zakres działania był stopniowo poszerzany w drodze przekazywania spraw i kompetencji ze szczebla miejskiego na dzielnicowy w drodze uchwał miejskiej rady narodowej. W tym zakresie § 9 ust. 1 Instrukcji nr 15… z 1951 r. stanowił: W miarę organizacyjnego wzmacniania się dzielnicowej rady narodowej i podnoszenia poziomu jej pracy oraz w zależności od potrzeb ludności miejska rada narodowa może powierzyć dzielnicowej radzie narodowej – i dalej następuje obszerne wyliczenie obszarów zadań, wśród nich związanych z nadzorem budowlanym, administrowaniem komunalnymi domami mieszkalnymi i ich remontowaniem, utrzymywaniem infrastruktury komunalnej, porządkiem publicznym, kontrolą cen i walką ze spekulacją, pomocą społeczną, szkolnictwem, ochroną zdrowia, ewidencją ludności, prowadzeniem urzędów stanu cywilnego, sprawami związanymi z wojskowością, jak też uchwalaniem planu gospodarczego i budżetu dzielnicy. Co więcej, ust. 2 tego artykułu pozwalał miejskiej radzie narodowej poszerzyć ten zakres przekazywanych zadań i kompetencji o kolejne, jednak już za zgodą wojewódzkiej rady narodowej.

  Ta konstrukcja powodowała, że w początkowych latach istnienia dzielnicowych struktur ich zakres działania był dynamiczny, zmienny, poszerzający się.

  W ślad za tym zmieniał się obszar spraw objętych właściwością prezydium dzielnicowej rady narodowej, będącego organem wykonawczo--zarządzającym rady, sprawującym w dzielnicy funkcje wykonawcze władzy państwowej w ramach ustawowo przyznanych kompetencji (o podwójnej roli i podwójnym podporządkowaniu wspominano w omówieniu piętnastego podziału wewnętrznego miasta). Przywoływana Instrukcja nr 15… z 1951 r. w § 13 ust. 2 ramowo ustalała przedmiot działania tego organu:

  W szczególności prezydium dzielnicowej rady narodowej:

1) wykonuje uchwały rady oraz zarządzenia i polecenia władz zwierzchnich;

2) realizuje uprawnienia dzielnicowej rady narodowej […];

3) zarządza wybory do komitetów blokowych;

4) określa bieżące zadania komitetów blokowych, instruuje je i pomaga im w pracy […];

5) współdziała z komisjami dzielnicowej rady narodowej i przedkłada im określone sprawy do rozpatrywania;

6) ustala wytyczne do pracy oddziałów i referatów prezydium;

7) opracowuje projekt budżetu i planu gospodarczego dzielnicy;

8) kieruje działalnością przedsiębiorstw, zakładów i instytucji podległych dzielnicowej radzie narodowej;

9) rozpatruje sprawozdania urzędów, przedsiębiorstw, zakładów i instytucji;

10) rozpatruje sprawozdania przewodniczącego i innych członków prezydium;

11) przygotowuje i zwołuje sesje dzielnicowej rady narodowej oraz układa projekt porządku dziennego jej obrad;

12) składa ze swej działalności sprawozdania dzielnicowej radzie oraz prezydium miejskiej rady narodowej.

  W początkowym okresie działania 6 dzielnic i ich organów 5 dzielnic było nowych, natomiast Dzielnica Nowa Huta miała już kilkuletni „staż”. Z tego też względu, ale i zapewne dla szczególnej pozycji politycznej Nowej Huty oraz jej wyraźnego terytorialnego wyodrębnienia wyrażającego się choćby odległością od centrum, Rada Ministrów uchwałą nr 109 z 5 marca 1956 r. w sprawie rozszerzenia zakresu działania Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta w Krakowie wzmocniła pozycję tej dzielnicy. Stwierdzono, że zakres działania Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta w Krakowie powinien obejmować całokształt spraw gospodarki i administracji miejskiej na obszarze dzielnicy Nowa Huta. W ślad za tym zalecono Miejskiej Radzie Narodowej w Krakowie poszerzenie uprawnień nowohuckiej rady narodowej w zakresie gospodarki komunalnej i mieszkaniowej, budownictwa, komunikacji drogowej, przemysłu drobnego i rzemiosła, handlu, rolnictwa, oświaty i kultury, ochrony zdrowia, kultury fizycznej, zatrudnienia, pomocy społecznej, administracji spraw wewnętrznych, finansów oraz wymiaru i poboru podatków oraz planowania gospodarczego i statystyki (§ 1 ust. 1–2). Dopuszczono, aby w skład Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta wchodzili: przewodniczący, 2 jego zastępców, sekretarz oraz do 7 członków (§ 3). Poszerzono wewnętrzną strukturę organizacyjną prezydium, opierając ją o rozbudowane wydziały oraz ustanawiając przy nim nowe jednostki organizacyjne: Dzielnicową Komisję Planowania Gospodarczego, Dzielnicowy Komitet Kultury Fizycznej, Dzielnicową Komendę Terenowej Obrony Przeciwlotniczej, Dzielnicową Komendę Straży Pożarnych oraz Urząd Stanu Cywilnego z właściwością dzielnicową (§ 4 ust. 1).

  Węzłowe było tutaj cytowane wyżej stwierdzenie, że zakres działania powinien obejmować całokształt spraw gospodarki i administracji miejskiej – odnosiło się to wówczas jedynie do Nowej Huty,ale z upływem czasu objęło też pozostałe dzielnice. Pozostawiając w swoich rękach kompetencje nie tylko nadzorcze, ale także kierownicze, Miejska Rada Narodowa w Krakowie przesuwała zadania na dzielnice, które de facto stały się „małymi miastami”. Wyrazem jednolitej już pozycji dzielnic z punktu widzenia przydzielonego zakresu działania ich radom oraz wewnętrznej struktury prezydiów tych rad były:

• uchwała nr 133 Rady Narodowej w m. Krakowie z 24 października 1957 r. w sprawie zakresu działania Dzielnicowych Rad Narodowych w mieście Krakowie (DURNmK 1957, nr 4, poz. 22),

• zarządzenie wewnętrzne nr 21 Prezydium Rady Narodowej w m. Krakowie z 1 września 1958 r. w sprawie utworzenia, organizacji wewnętrznej i szczegółowego zakresu działania wydziałów prezydiów dzielnicowych rad narodowych w Krakowie (DURNmK 1958, nr 10, poz. 37). Regulacja ta była pokłosiem zmian wprowadzonych ustawą z 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych (Dz.U. 1958, nr 5, poz. 16, z licznymi zmianami) – m.in. nadała ona wydziałom prezydiów rad narodowych status terenowych organów administracji państwowej, w wyniku czego przyjęto powszechnie strukturę wydziałową także na szczeblu dzielnicowym. W tej nowej ustawie o radach narodowych w art. 22 ust. 3 wyraźnie stwierdzono, że: W sprawach administracyjnych dzielnicowym radom narodowym w miastach wyłączonych z województw przysługują uprawnienia powiatowych rad narodowych – por. niżej. Mocą tej ustawy wybór przewodniczącego dzielnicowej rady narodowej w mieście wyłączonym z województwa, a takim był Kraków, podlegał zatwierdzeniu przez prezesa Rady Ministrów.

  W tak kształtowanym zakresie działania prezydia dzielnicowych rad narodowych były organami I instancji w ramach przyznanych im kompetencji decyzyjnych. Instancją II dla krakowskich dzielnic początkowo było Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie, działające w ramach trójstopniowego podziału terytorialnego kraju jako organ szczebla powiatowego. Dekret Rady Państwa z 31 grudnia 1956 r. o wyłączeniu z województw miasta Krakowa, Poznania i Wrocławia oraz nadaniu miejskim radom narodowym tych miast uprawnień wojewódzkich rad narodowych (Dz.U. 1957, nr 1, poz. 1) z dniem 1 stycznia 1957 r. zmienił pozycję ustrojową Krakowa, który stał się miastem wydzielonym z województwa i działającym na prawach województwa (województwem oczywiście nie będąc). W kontekście dzielnic dekret ten w art. 2 ust. 2 postanawiał także dla Krakowa: Prezydia rad narodowych miast, o których mowa […] orzekają w II instancji w sprawach należących do właściwości prezydiów dzielnicowych rad narodowych tych miast, a w I instancji w pozostałych sprawach. Zatem w tym zakresie, w jakim organy miasta usytuowanego na szczeblu wojewódzkim działały jako instancja II, organy dzielnicowe działające jako instancja I plasowały się na szczeblu powiatowym.

  Na podstawie ustawy z 25 września 1954 r. Ordynacja wyborcza do rad narodowych (Dz.U. 1954, nr 43, poz. 193), ustanawiającej wybory powszechne, równe, bezpośrednie i tajne, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie podjęło 29 września 1954 r. uchwałę w sprawie ustalenia liczby członków Dzielnicowych Rad Narodowych w Krakowie (DUWRNwK 1954, nr 9, poz. 29), mocą której w poszczególnych radach dzielnicowych zasiadać miało: w Starym Mieście, Zwierzyńcu, Podgórzu i Nowej Hucie – po 100 radnych, zaś w Grzegórzkach i Kleparzu –po 75 radnych. Uchwałą nr 132 Rady Narodowej m. Krakowa z 1 kwietnia 1969 r. w sprawie liczby członków dzielnicowych rad narodowych w Krakowie (DURNmK 1969, nr 7, poz. 27) wielkości te uległy zmianie: dla Dzielnicowej Rady Narodowej Nowa Huta określono skład 70-osobowy, dla rad w pozostałych dzielnicach skład 60-osobowy. Pierwsze wybory do rad dzielnicowych odbyły się 5 grudnia 1954 r. Poniżej zestawienie kadencji w okresie podziału miasta na 6 dzielnic.

* Dla dzielnic Stare Miasto, Zwierzyniec, Kleparz i Grzegórzki kadencja dokończona w zmienionym kształcie wynikającym z wejścia w życie z dniem 1 stycznia 1973 r. podziału miasta na 4 dzielnice.

  I jeszcze istotna uwaga, bez której obraz byłby fałszywy. Otóż na całą tę przedstawioną strukturę prawnie umocowanej władzy miejskiej i dzielnicowej nakładała się, czy też splatała się z nią, druga struktura, faktycznie wręcz silniejsza od tej pierwszej mocą sprawczą, a to struktura instancji partyjnych rządzącej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Decyzje kierunkowe oraz personalne w istocie zapadały w Komitecie Wojewódzkim PZPR, Krakowskim Komitecie Miejskim PZPR i w komitetach dzielnicowych tej partii, a ich skuteczną realizację zapewniało przede wszystkim obsadzanie organów i urzędów miejskich oraz dzielnicowych o charakterze państwowym (od tych pochodzących z wyborów po te z nominacji, od kolegialnych po jednoosobowe) zaufanymi kadrami partyjnymi związanymi dyscypliną partyjną. To sprzężenie, w którym decyzje realnie sprawującej władzę partii firmuje i realizuje aparat państwowy, celnie ujął w 1971 r. ówczesny I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR w sformułowaniu: Partia kieruje, a rząd rządzi – było to właściwe każdej dziedzinie sprawowania władzy i każdemu jej szczeblowi, w oczywisty sposób także w skali i na polu miejskim oraz dzielnicowym w Krakowie. Taka była cecha w całości niedemokratycznej, a w różnym nasileniu totalitarnej formacji ideologiczno-ustrojowej, jaką realizowała Polska Rzeczpospolita Ludowa. Więcej na ten temat por. Chwalba 2004, w zakresie dotyczącym omawianych tu lat.

  Szesnasty podział terytorialny Krakowa na 6 dzielnic był podziałem administracyjnym i politycznym. W jednostkach tego podziału – dzielnicach – zlokalizowane były organy władzy i administracji dzielnicowej, jednocześnie stanowił on okręg wyborczy do elekcji własnej władzy, jak i przedstawicielstwa w innych władzach. Nie był to podział pomocniczy, lecz zasadniczy, w czystej dla tej kategorii postaci – jednostki tego podziału stanowiły podstawowy szczebel podziału terytorialnego kraju, a organy w nich zlokalizowane były organami władzy i administracji, początkowo szczebla gminnego, od roku 1957 szczebla powiatowego.