Lata 1838–1855 obejmujące czas trwania ósmego podziału terytorialnego miasta, tym razem na 5 cyrkułów–obwodów, obfitowały w zróżnicowane konstrukcje ustrojowe dotyczące tego podziału, wynikające nie tylko ze schyłku i końcowej likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej oraz włączenia Krakowa do austriackiej Galicji, ale i z trwających wówczas przemian polityczno-ustrojowych samego cesarstwa austriackiego. Niezbędne jest więc wydzielenie tu bardziej szczegółowych przedziałów czasowych.
Lata 1838–1846:
Zgodnie z artykułem dodatkowym do konstytucji Wolnego Miasta Krakowa ogłoszonym 9 września 1837 r. Instytucya Wojtów Gmin, równie jak i Podsędków, utworzone w r. 1833, znoszą się, i obowiązki powierzone dotąd tym Urzędnikom będą wykonywane na przyszłość w mieście Krakowie przez Dyrekcję Policji a w okręgu przez Komissarzy dystryktowych. Mianowanie i odwoływanie tych Administracyjnych Urzędników, należeć będzie do Rządu Wolnego Miasta (Dz. Praw 1837, nr 5436 D.G.S., s. 1–2, 5). W ślad za tym ponad rok później, bowiem 21 listopada 1838 r., Senat Rządzący zadecydował, że urzędowanie wójtów i podsędków w Krakowie ustanie z dniem 1 grudnia 1838 r. (Dz. Praw 1838, nr 6603 D.G.S., s. 2). W dniu 4 grudnia 1838 r. Dyrekcja Policji poinformowała prezesa Senatu Rządzącego o powołaniu komisarzy cyrkułowych (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WMK III-47 B, s. 537) – ich zainstalowanie w cyrkułach mogło nastąpić dnia 7 tegoż miesiąca, gdy zaktualizował się podział miasta na 5 cyrkułów.
Komisarzami cyrkułowymi mogli zostać urzędnicy policyjni w randze służbowej komisarza policji lub zastępcy komisarza policji. Była to ranga wysoka, kandydaci na komisarza policji zgodnie ze Statutem Dyrekcji Policji z 1840 r. (Dz. Praw 1840, nr 10 D.K.) musieli legitymować się ukończeniem kursu prawa, złożeniem egzaminu obejmującego m.in. kwestie sądowo-karne i znajomość zagadnień administracyjnych oraz odbyciem co najmniej 2-letniej praktyki w Dyrekcji Policji przy Wydziale Spraw Wewnętrznych i Policji Senatu lub przy jednym z trybunałów sądowych w charakterze urzędnika przysięgłego.
Oddajmy głos Pawłowi Cichoniowi, autorowi węzłowej dla tematu monografii poświęconej Dyrekcji Policji Wolnego Miasta Krakowa: Wśród komisarzy policji wyodrębniono komisarzy cyrkułowych, którzy mieli wykonywać swoje obowiązki na terenie miasta Krakowa. Służbę dozorczą bezpośrednio wykonywali z pomocą inspektorów, według zasad określonych m.in. w § 42–43 Statutu z 1840 r. (§ 68). Oprócz wykonywania dozoru w swoim cyrkule mieli także zajmować się sprawami policyjno-administracyjnymi w Oddziale Służby Wewnętrznej (§ 69). Byli oni zobowiązani zamieszkiwać na terenie swojego cyrkułu, najlepiej w jego środku. Dom powinien być oznaczony tablicą z napisem „Komisariat cyrkułowy NN”. Z kolei swoją kancelarię mieli mieć w gmachu Dyrekcji Policji, gdzie „o ile służba wykonawcza nie będzie na przeszkodzie, przepisane godziny pracy poświęcą” (§ 70).
Komisarze cyrkułowi ponosili osobistą odpowiedzialność za utrzymanie spokojności i porządku w cyrkule. Dlatego też „o wszelkich zdrożnościach i niedopełnieniach przepisów policyjnych, jakie komisarz cyrkułowy odkrył”, powinien zawiadomić dyrektora policji, który miał decydować o przeciwdziałaniu takim negatywnym zjawiskom. Wyraźnie też wskazano, że opieszałość w zdawaniu podobnych raportów spada na komisarza cyrkułowego respective powierzonego jego pieczy zakresu (§ 71).
Zakres kompetencji komisarzy cyrkułowych został ograniczony tylko do podejmowania doraźnych czynności mających na celu utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w cyrkule. W zakresie spraw kryminalnych mieli jedynie podejmować czynności wobec osób już uznanych za winne (§ 72). A zatem komisarze cyrkułowi w ogóle nie posiadali uprawnień do orzekania w sprawach policyjnych. Ich rola była czysto wykonawcza w stosunku do działań Dyrekcji Policji (§ 73).
[…] Komisarze cyrkułowi w zakresie służby dozorczej bezpośrednio podlegali Dyrekcji Policji, która wydawała im polecenia. W statucie wyraźnie też wskazano, że powinni być uważani za organ Dyrekcji Policji, sprawujący dozór w jej imieniu, gdyż w mieście wyłącznie Dyrekcji służyło prawo „urzędowania i orzekania w obrębach jej władzy właściwych” (§ 151). Każdego ranka komisarz cyrkułowy zobowiązany był składać pisemny raport dyrektorowi policji, oczekując następnie jego rozkazów”. Podstawą takich sprawozdań były wcześniejsze raporty (ustne lub pisemne) składane komisarzowi cyrkułowemu przez podlegających mu inspektorów, działających w jego cyrkule (§ 74) (Cichoń 2017, s. 143–144).
Lata 1846–1848:
Z upadkiem Rzeczypospolitej Krakowskiej i przejściem miasta pod rządy austriackie Dyrekcja Policji wraz z podległymi sobie cyrkułami i ich komisariatami, podporządkowana Senatowi Rządzącemu, znalazła się w strukturach władz tymczasowych, na czele z Administracją Tymczasową Cywilną Wolnego Miasta Krakowa, niebawem przekształconą w Radę Administracyjną Cywilną Wolnego Miasta Krakowa (od 4 marca 1846 r. z tytułu, czyli nazwy miasta, zniknęły przymiotniki „niepodległe i ściśle neutralne”, od 16 listopada tegoż roku usunięto przymiotnik „wolne”). Według tymczasowej organizacji administracji cywilnej z 22 kwietnia 1846 r. Dyrekcja Policji […], władze uniwersytetu, ogólna dyrekcja szpitali, wszelkie inne urzędy i władze Wolnego Miasta pozostawały względem Rady Administracyjnej w tych samych obowiązkowych stosunkach, w jakich dawniej względem Senatu zostawały (za: Chmiel rkps, R. 7). Brak było organów przedstawicielskich, więc w cyrkułach nie działały już zgromadzenia cyrkułowe.
Z dniem 1 stycznia 1848 r. zniesiono Radę Administracyjną Cywilną, a w jej miejsce utworzono dla Krakowa Urząd Cyrkularny, któremu podporządkowano zreorganizowaną Dyrekcję Policji, stanowiącą teraz cesarsko-królewski austriacki organ administracji policyjnej. W tej sposób krakowskie cyrkuły z ich urzędniczo-policyjną strukturą znalazły się – poprzez Dyrekcję Policji – w gestii Urzędu Cyrkularnego (administracyjnie lokowanego na szczeblu quasi-powiatowym), podległego już bezpośrednio gubernatorowi we Lwowie (gubernium stanowiło szczebel krajowy, właściwy dla całej Galicji w obrębie cesarstwa austriackiego).
Lata 1848–1853:
Zmiany ustrojowe, jakie miały miejsce w cesarstwie austriackim po Wiośnie Ludów, skutkowały ustanowieniem dla Krakowa pochodzącej z wyborów Rady Miejskiej. Nowo mianowany 30 lipca 1848 r. gubernator Galicji Wacław Zaleski otrzymał instrukcję, która stanowiła m.in.: Gubernator uda się nasamprzód z Wiednia do Krakowa i ustanowi tamże prowizorycznie – to jest nim będzie mogło nastąpić zorganizowanie na zasadach Konstytucją przepisanych – dla ustalenia spokojności, porządku i bezpieczeństwa, przez wolny wybór osiadłych obywateli miasta władzę komunalną czyli Radę Miejską. Dotychczasowa Dyrekcja Policji zostanie zniesioną, a urzędnicy przy tejże postanowieni o tyle będą mogli być użyci przy Radę Miejską, o ile do pełnienia nowych obowiązków zdolnymi się okażą (za: Chmiel rkps, R. 7).
Wybory do Rady Miejskiej odbyły się 25 września 1848 r., sama zaś Rada ukonstytuowała się i podjęła działanie z dniem 17 października tegoż roku. Liczyła sobie 40 radców miejskich z prezesem na czele, nadzór nad nią pełniła Komisja Gubernialna w Krakowie, organ podporządkowany Gubernatorstwu Galicji we Lwowie, który z kolei podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych w Wiedniu. Rada Miejska działała przez dwa wydziały: Wydział Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego (tzw. polityczny) oraz Wydział Administracji i Skarbu (tzw. ekonomiczny).
W konsekwencji nowych regulacji w 1848 r. cyrkuły z komisarzami i komisariatami przeszły z gestii właśnie rozwiązanej Dyrekcji Policji pod zwierzchność nowo powstałej Rady Miejskiej, cyrkułom nadano nową nazwę obwodów, a komisarze, teraz już obwodowi, byli urzędnikami magistrackimi w ramach Wydziału Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego, odpowiedzialnego za cyrkuły (żaden z dawnych komisarzy cyrkułowych nie został w 1848 r. komisarzem obwodowym). Z rokiem 1849 z zakresu działania komisarzy obwodowych usunięto sprawy natury czysto policyjnej, jako że ten obszar spraw został odebrany Radzie Miejskiej i przekazany nowo utworzonemu Komitetowi Bezpieczeństwa Publicznego, wkrótce przekształconemu w Komisję Bezpieczeństwa Publicznego, przemienioną 6 lipca 1849 r. na stałą, rządową instytucję pod nazwą „c.k. Starostwo Grodzkie” w Krakowie, mającą czuwać nad utrzymaniem spokoju publicznego, porządku i bezpieczeństwa. Pod zarząd starostwa przeszła z Rady Miejskiej kompania policji miejskiej i oddział krakowskiej żandarmerii; starostwo dało też początek późniejszej c.k. Dyrekcji Policji w Krakowie.
Lata 1853–1855:
Rada Miejska miała status prowizorycznej, władze nie nadawały miastu statutu, obowiązywał nadal stan wojenny, a raporty co do lojalności mieszkańców i ich Rady Miejskiej względem austriackich władz były dla tych ostatnich negatywne. Na mocy cesarskiego postanowienia z 13 maja 1853 r. Rada Miejska w Krakowie została rozwiązana, a na czele miasta ustanowiono tymczasowy Magistrat – z mocą od 1 lipca 1853 r. (ostatnie posiedzenie Rady Miejskiej odbyło się 27 czerwca 1853 r.).
Nowy Magistrat, pod pełną nazwą „Magistrat Królewskiego Głównego Miasta Krakowa” składał się z burmistrza, 4 radców Magistratu i 2 sekretarzy – wszyscy z nominacji, oraz personelu urzędniczego i pomocniczego, który stanowił dotychczasowy skład urzędników i sług Rady Miejskiej, pozostających nadal w służbie. Podlegał bezpośrednio c.k. Komisji Gubernialnej.
Rozwiązana Rada Miejska miała charakter przedstawicielski, dla utrzymania więc pewnego pozoru reprezentacji obywatelskiej powołano do życia także Wydział Miejski – liczące 20 osób gremium, także z nadania władz austriackich. Zakres działania Wydziału miał dotyczyć spraw prawnych i majątkowych miasta, ciało to nie odegrało jednak w aparacie administracyjnym znaczniejszej roli.
Struktura 5 obwodów z komisarzami obwodowymi i personelem komisariatów weszła w całości w skład Magistratu, mając status urzędów pomocniczych. Komisarze obwodowi, inspektorzy obwodowi oraz obwodowi dozorcy i stróże nocni pozostawali na etatach magistrackiego Komisariatu Policyjnego (Grundamt).
Stan taki przetrwał do roku 1855, kiedy to podział terytorialny miasta uległ zmianie.
Z tego opisu wyłania się charakter podziału terytorialnego miasta z lat 1838–1855 i jednostek tego podziału, to jest cyrkułów, od 1848 r. pod nazwą obwodów – to charakter pomocniczy, do roku 1846 administracyjno-polityczny, po tymże roku tylko administracyjny.
