Terytorialny podział Krakowa na cyrkuły był podziałem administracyjno-polityczno-sądowniczym. Służył zarządzaniu (administrowaniu) częścią miasta, cyrkuły pełniły funkcję wyborczą (elekcja władz) oraz były siedzibami sądów lokalnych – cyrkularnych.
Funkcja polityczna, elekcyjna realizowana była tylko okresowo, raz na dwa lata. W ustawowo określonym dniu 7 kwietnia zbierali się mieszkańcy cyrkułu, jednak wyłącznie posesjonaci (właściciele domów), zapisani w specjalnych księgach posesjonatów, stanowiąc zgromadzenie miejscowe szczególne, które miało przeprowadzić elekcję miejscową szczególną (zgromadzenie i elekcja ogólne odbywały się na szczeblu ogólnomiejskim).
Oprócz dyrektora i 4 asesorów w celu przeprowadzenia samego zgromadzenia i elekcji w każdym cyrkule wybierano:
• wójta cyrkułowego i 6 ławników cyrkułowych,
• burmistrza i 4 sędziów do sądu miejscowego cyrkularnego,
• 15 gminnych, będących elektorami reprezentującymi cyrkuł na zgromadzeniu miejscowym ogólnym (podczas elekcji ogólnej brali udział w wyborze prezydenta miasta, wiceprezydenta, 8 radnych – radców miasta i kasjera miejskiego),
• 3 deputatów na zgromadzenie wydziałowe.
Poprzez ten system elekcyjny wyłaniany był Magistrat Ogólny Miasta Krakowa z prezydentem miasta na czele oraz podległe mu 4 magistratury cyrkułowe z wójtami na czele. Ta struktura realizowała funkcje administracyjno-policyjne („policja” jest tu rozumiana bardzo szeroko jako zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w całokształcie życia społeczności miejskiej czy cyrkularnej).
Zwierzchnikiem w cyrkule był wójt cyrkułowy. Z przywoływanej ustawy Urządzenie wewnętrzne… rozdział XIV ust. 1:
W mieście podzielonym na cyrkuły wójt każdego cyrkułu następujące mieć będzie obowiązki i władzę w obrębach cyrkułu swojego:
1. Mieć dozór nad oficjalistami i sługami policji.
2. Dopełniać rozkazy Magistratu i prezydenta oraz dopełnienie onych subalternom swoim nakazywać.
3. Dawać takie raporta Magistratowi i urzędom, którym z mocy prawa należy, jakie od tychże żądane będą.
4. Słownie godzić i sądzić ostatecznie wszelkie w cyrkule zdarzone sprawy potoczne, których wartość nie przenosi złotych 50, a kara złotych 12 na rzecz strony ukrzywdzonej […].
W ostatnim z cytowanych punktów mowa jest o sądzie wójtowskim potocznym, w którym zasiadał wyłącznie wójt w celu osądzania spraw mniejszej wagi; istniała możliwość odwołania się od jego rozstrzygnięcia do prezydenta miasta.
Tak określone obowiązki wójta cyrkułowego, w szczególności brak własnych, ustawowo gwarantowanych kompetencji oprócz sprawowania sądownictwa potocznego, sytuują go jako urząd pomocniczy Magistratu Ogólnego. W gestii wójta pozostawali przydzieleni do cyrkułu oficjaliści, pachołkowie i słudzy, sprawował on też nadzór nad dozorcami działającymi w wydzielonych w obrębie cyrkułu dozorach. Dozorcom pomagali dziesiętnicy, wybierani i ustanawiani w dozorach przez samych dozorców – po jednym dla każdych 10 domów w dozorze. Raportowali oni w każdą sobotę dozorcy m.in. o kwestiach bezpieczeństwa ogniowego, o osobach tzw. luźnych i podejrzanych, o przebywających gościach, w tym: jakiej są kondycji, u którego gospodarza stanęli, pod którym numerem, wiele osób, jak długo bawić będą, tudzież o wyjeździe ich (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. rkps 1264, s. 32). Zebrane raporty w tę samą sobotę dozorca przekazywał wójtowi, a ten z kolei przedkładał je prezydentowi miasta.
Ławnicy cyrkularni byli z kolei urzędnikami wykonawczymi i pomocniczymi sądu miejscowego cyrkularnego, zwanego też sądem burmistrzowskim, jako że na jego czele stał burmistrz, mający do pomocy 4 sędziów i tyluż zastępców sędziego. Był to sąd pierwszej instancji o właściwości terytorialnej obejmującej cyrkuł, zajmujący się sprawami cywilnymi (karne odsyłał do sądu apelacyjnego, tzw. wydziałowego).
Wskazano, że podział Krakowa na 4 cyrkuły miał charakter administracyjno-polityczno-sądowniczy. Przy zastosowaniu innych kryteriów, o których była mowa na początku rozdziału, ustalenia wymaga, czy był to podział zasadniczy, czy pomocniczy. Pewne znamiona wskazywałyby na zasadniczy charakter tego podziału oraz jego jednostek, czyli cyrkułów. Przede wszystkim ustawowe zrównanie cyrkułu z miastem niepodzielonym na cyrkuły, co wyraźnie określone jest w cytowanej już ustawie Urządzenie wewnętrzne… i konsekwentnie przewija się przez całą jej konstrukcję. Ze zrównania cyrkułów z miastami niepodzielonymi na cyrkuły nie wynika jednak ustawowa możliwość samodzielnego rządzenia się, właściwa dla miast bez cyrkułów. W sumie to zrównanie ograniczone jest do możliwości samodzielnego wyboru wójta i elektorów biorących udział w wyborach ogólnomiejskich, kompetencji wyborczych dotyczących ławników i sędziów, zagwarantowania uprawnień wójta w zakresie sądownictwa potocznego oraz posiadania własnego sądu miejscowego lokalnego – w tym przypadku cyrkularnego. Decydująca jest tu relacja między Magistratem Ogólnym a magistraturą cyrkularną, w tym przede wszystkim wójtem. Ze strony Magistratu Ogólnego w obszarze administracyjno-policyjnym nie ma tu nadzoru ograniczonego prawem, lecz jest bezpośrednie kierowanie wójtami z możliwością władczej ingerencji w każdą sprawę dotyczącą cyrkułu. Wójtowie i pozostały personel byli na etatach Magistratu Ogólnego, brak też było wyodrębnionego budżetu pozostającego w gestii wójta czy, szerzej, cyrkułu. W wymiarze administracyjno-policyjnym wszystko to sytuuje wójta i magistraturę cyrkularną w pozycji pomocniczej względem Magistratu Ogólnego. Mając jednak na uwadze przywołane wcześniej znamiona przemawiające za zasadniczym charakterem tego podziału, najtrafniej byłoby go określić mianem „quasi-zasadniczego”. Dzisiejsze kategorie pojęciowe nie zawsze i nie do końca opisują i kwalifikują historyczne zaszłości, w tym dawne instytucje ustrojowe. To trudność charakterystyczna dla prezentacji przeglądowych, dotyczących długiego, kilkusetletniego przedziału czasowego – a z takim przeglądem mamy do czynienia w niniejszym tomie. Stąd też uznano, że wprowadzenie kategorii pośredniej, w tym przypadku kwalifikacji „quasi- -zasadniczy”, jest na miejscu i oddaje tę złożoność.
