Powierzchnia miasta, zasada podziału...

Cztery kolejne podziały terytorialne miasta, obowiązujące w latach 1855–1937, były jednorodne, znajdowały swoje korzenie w pierwszym, wprowadzonym w 1855 r. podziale na 3 obwody. Podziały wprowadzone w latach 1910 (na 4 obwody) i 1915 (na 5 obwodów) były tylko zmianami ilościowymi dyktowanymi ewolucją powierzchni miasta. Natomiast podział miasta z roku 1928 (na 9 obwodów) był z kolei wynikiem prostego podziału jednego z poprzednio wprowadzonych obwodów.

  Symbolem tej jednorodności niech będzie pierwotny trzon wszystkich 4 podziałów, w postaci Obwodów I, II i III – w zasadzie bez zmienionych granic, w takim samym kształcie od roku 1855 do roku 1937.

  Nowy podział terytorialny miasta wprowadzony z dniem 1 stycznia 1938 r., obejmujący 6 jednostek podziału – obwodów, nie był wynikiem zmiany powierzchni miasta, którego obszar nadal wynosił 49,5 km² (w roku 1938 miasto liczyło ok. 251 000 mieszkańców). Nie nawiązywał także do 4 podziałów poprzednich, o których wspomniano wyżej. Był wynikiem nowego, świeżego spojrzenia na powierzchnię miasta. Kierunek wewnętrznego podziału tej powierzchni na dzielnice – obwody nie był obciążony przeszłością, lecz zgodny z racjonalnymi kryteriami. U podstaw takiego spojrzenia legła zapewne wdrażana od 1934 r. reorganizacja władz miejskich, zgodnie z postanowieniami przywoływanej wyżej „ustawy scaleniowej”. W roku 1936 Zarząd Miejski przesądził, że w nowym modelu zarządzania miastem istotniejszą niż do tej pory rolę mają odgrywać zlokalizowane w dzielnicach – obwodach urzędy szczebla dzielnicowego. Dotychczasowe komisariaty obwodowe postanowiono przekształcić w miejskie urzędy obwodowe wyposażone w szerszy zakres działania i uprawnienia. Uznano, że dla tej koncepcji podział miasta na dotychczasowych 9 obwodów stanowi zbyt daleko idące rozdrobnienie; przyjęto, iż podział na 6 jednostek będzie optymalny. Poniżej jednostki tego podziału z powierzchniami opisanymi poprzez dzielnice katastralne (szczegółowy przebieg granic podano niżej, w podrozdz. Varia).

  Zwraca uwagę, że po raz pierwszy od roku 1816 stare miasto w obrębie Plant nie zostało podzielone między różne dzielnice – obwody, lecz ponownie stało się dzielnicową całością, co więcej, wzmocnioną terenem przyległym (w tym przypadku częścią terenu dzielnicy katastralnej Wesoła) – i tak już co do zasady pozostanie do czasów nam współczesnych. Podobnie na trwałe już Wawel powrócił do dzielnicy – obwodu śródmiejskiego; zerwano z długo trwającym, sztucznym połączeniem Zamku w jeden obwód ze Stradomiem i Kazimierzem. Zadecydowano też, że cała część miasta po prawej stronie Wisły będzie stanowiła jedną dzielnicę – obwód. Wyraźnie w tej siatce podziału utworzyły się dwie dzielnice – obwody „wewnętrzne”, a to I ze Śródmieściem, Wawelem i częścią Wesołej oraz II z Kazimierzem i Stradomiem. Pozostałe cztery dzielnice – obwody, od III do VI, stały się „zewnętrznymi”, przylegającymi do granic miasta. Dla tych właśnie dzielnic – obwodów, powierzchniowo o wiele większych od tych „wewnętrznych”, ustanowiono obszary ekspozyturalne ze zlokalizowanymi w nich ekspozyturami właściwego miejskiego urzędu obwodowego. Obrazuje to poniższe zestawienie: