Powierzchnia miasta, zasada podziału...

Podział terytorialny miasta na 4 obwody był konsekwencją realizacji programu budowy Wielkiego Krakowa. Nietypowość tego podziału polegała na tym, że powierzchnia jednej z dzielnic, Obwodu IV, nie była ustalona, jak w przypadku pozostałych trzech obwodów, na początku wprowadzenia podziału, lecz kształtowała się dynamicznie w trakcie obowiązywania tego podziału. O granicach Obwodu IV decydowała sekwencja wchodzenia w życie umów przyłączeniowych zawieranych przez Gminę Kraków z gminami sąsiadującymi.

  Przy niezmienionej powierzchni i granicach Obwodów I, II i III punktem wyjściowym dla kształtu wprowadzanego podziału na 4 obwody były granice Obwodu IV, który obejmował tereny nowo przyłączane do miasta.

  Zatem w roku 1910 Obwód IV utworzono z przyłączonych do Krakowa do tej pory samodzielnych gmin: Czarnej Wsi z Kawiorami, Dębnik z Rybakami, Grzegórzek–Piasków, Krowodrzy, Łobzowa, Nowej Wsi Narodowej, Półwsia Zwierzynieckiego, Zakrzówka z Kapelanką i Zwierzyńca. Jednocześnie dla tych terenów utworzono dzielnice katastralne o nazwach odpowiadających głównej nazwie danej gminy (pierwszy człon w przypadku nazwy złożonej). Obwód IV objął także przyłączoną wówczas część gminy Prądnik Czerwony, z której utworzono dzielnicę katastralną o nazwie Warszawskie (Gmina Prądnik Czerwony istniała samodzielnie nadal, do roku 1941, więc nie można było użyć jej nazwy na określenie dzielnicy katastralnej). Do miasta włączono wtedy także mały fragment gminy Prądnik Biały, który objęto granicami dzielnicy katastralnej Krowodrza. Kraków, którego powierzchnia w roku 1909 wynosiła 6,24 km² (ok. 103 000 mieszkańców), osiągnął w roku 1910 powierzchnię 29,62 km² (przy liczbie ok. 137 000 mieszkańców).

  W roku 1911 przyłączono do Krakowa i objęto granicami Obwodu IV dwie kolejne likwidowane gminy: Dąbie z Beszczem i Głębinowem oraz Ludwinów. Także dla tych terenów utworzono kolejne dwie dzielnice katastralne. W wyniku tych przyłączeń powierzchnia miasta wzrosła do 33,7 km² (z liczbą ok. 151 900 mieszkańców). Wtedy też, w 1911 r., dokonano korekt granic szeregu dzielnic katastralnych, co w efekcie oznaczało skorygowanie granic 3 obwodów istniejących już wcześniej – nie były to korekty istotnie zmieniające siatkę podziału miasta na 4 obwody.

  Na tym etapie granice miasta, a jednocześnie Obwodu IV, domknęło przyłączenie w roku 1912 znoszonej Gminy Płaszów – i dla tych terenów, już w obrębie miasta, utworzono osobną dzielnicę katastralną. Powierzchnia Krakowa po tym poszerzeniu granic wynosiła 41,42 km² (w 1914 r. ok. 158 900 mieszkańców).

  Tym samym w 1912 r. podział terytorialny Krakowa na 4 obwody osiągnął swój końcowy kształt, który przetrwał do roku 1915. Poniżej zestawienie obwodów w kontekście ich rozparcelowania względem dzielnic katastralnych.

Podział ten miał charakter przejściowy, ustalony był na czas dokonania planowanych i docelowych poszerzeń granic Krakowa – gdyby nie przedłużające się negocjacje z Podgórzem w przedmiocie połączenia miast i wybuch pierwszej wojny światowej, żywot tego podziału wewnętrznego miasta byłby bez wątpienia krótszy.

  Od pierwszego spojrzenia na siatkę tego podziału widoczna jest jego dysfunkcyjność, miał on jednak służyć tylko „zebraniu” przyłączanych terenów, a nie normalnemu, stabilnemu administrowaniu miastem czy jego częścią. Aby zaradzić niedogodnościom płynącym z wielkości i kształtu Obwodu IV i umożliwić sprawne funkcjonowanie służb miejskich w tym Obwodzie w latach 1910– –1912, podzielono całą jego powierzchnię na 6 obszarów, w których powołano filie Komisariatu Obwodu IV. Podział ten przedstawiał się następująco:

* Ludwinów przyłączony został do Krakowa w roku 1911, jednak dzielnica katastralna, jaką stanowił po przyłączeniu do miasta, otrzymała nr IX, czyli w kolejności przyjętej dla dzielnic katastralnych ustanawianych dla terenów przyłączanych w roku 1910 – po prostu ten numer z góry „zarezerwowano” dla Ludwinowa.