Powierzchnia miasta, zasada podziału...

Jak już wcześniej, w omówieniu poprzedniego etapu podziałów miasta, podnoszono, problemem było określenie formalno-prawnej pozycji terenów wiejskich, dokładnego ustalenia znaczenia ich „przynależności” do miasta, uznania, czy wchodzą one w jego ścisłe granice, czy też pozostając w związku z miastem, sytuują się poza tymi ścisłymi, formalnie rozumianymi granicami. Problemy te nie tylko musiały być ówcześnie aktualne, ale i miały wymiar daleko wykraczający poza sprawy lokalno-krakowskie, skoro stały się przedmiotem rozwiązań systemowych. W wyniku regulacji prawnych otwartych patentem z 31 grudnia 1851 r. dotyczącym Zasad urządzeń organicznych państwa austriackiego, redefiniującym pojęcie „gmina” oraz różnicującym gminy miejskie i wiejskie, doprowadzono w 1856 r. do nowego podziału administracyjnego Galicji. W ramach tych regulacji, jak podaje Rudolf Sikorski: Jurysdykcji politycznej magistratu miasta Krakowa poddano według rozporządzenia z r. 1854 oprócz przedmieść także i gminy: Grzegórzki i Piaski. Dąbie z Beszczem i Głębinowem oraz Kawiory. Do przedmieść Krakowa należących do Krakowa, a mianowicie do IX gminy miejskiej [katastralnej] zaliczała się ciągle Czarna Wieś. Inne gminy, które od r. 1838 należały do 5 cyrkułów Krakowa, jak Półwsie i Zwierzyniec, Łobzów i Nowa Wieś oraz Krowodrza, zaliczono do [nowo powstałych] urzędów powiatowych, a mianowicie Zwierzyniec, Łobzów i Nową Wieś Narodową do urzędu powiatowego w Liszkach, a Krowodrzę do urzędu powiatowego w Mogile. […] Od września 1855 r. obejmuje Magistrat krakowski jurysdykcję nad gminą Dąbie z przysiółkami Beszcz i Głębinów, w owym czasie jeszcze samodzielnymi gminami, oraz zatrzymuje nadal zwierzchnictwo nad gminą Kawiory, nad Grzegórzkami należącymi do gminy Piaski i nad Czarną Wsią, stanowiącą aż do 1 stycznia 1859 r. część gminy IX miejskiej. I jeszcze bardzo ważne stwierdzenie Sikorskiego: Wszystkie te zwierzchnictwu Krakowa podległe gminy nie zlały się nigdy z miastem tak, aby się jego częściami stały, gdyż nawet do gminy miejskiej wliczona Czarna Wieś charakter odrębnej gminy zachowała (Sikorski 1904, s. 7). Mając powyższe na uwadze, przyjmuje się tutaj możliwie ścisłe rozumienie granic Krakowa, nieniuansowane kwestią owych „zwierzchnictw”.

  Niewątpliwie wszystkie te regulacje terytorialne wpłynęły na nowe spojrzenie na podział wewnętrzny miasta. Jak podaje Jacek Purchla: Obszar administracyjny Krakowa w latach 1859–1909 obejmował powierzchnię zaledwie 5,77 km², podzielonych na osiem dzielnic [katastralnych] (Purchla 2017, s. 12). Spowodowało to zmniejszenie obszaru miasta (dla lat 1838–1855 przyjmuje się wielkość ponad 9 km², dla roku 1855 wielkość ok. 7,8 km², ze spadkiem powierzchni do 5,77 km2 w roku 1858). I tak wspomnianym już wcześniej rozporządzeniem Rządu Krajowego z 1855 r. podzielono miasto na 3 obwody (Stadtbezirke), uchylając tym samym dotychczasowy podział na 5 obwodów.

  Jak wylicza Adam Chmiel:Do obwodu I przydzielono Rynek Główny, lewą stronę ul. Szczepańskiej, ulice: Szewską, św. Anny, Wiślną, Bracką, Grodzką, Stolarską, Sienną aż do Małego Rynku, dalszą część ul. Siennej na prawo aż do drogi około plantacji, a nadto przedmieścia Nowy Świat i Piasek.

  Obwód II stanowił: prawą stronę ul. Szczepańskiej, Plac Szczepański, ulice: Sławkowską, św. Jana, Floriańską, Szpitalną, Mały Rynek, ul. Mikołajską i lewą stronę ul. Siennej od Małego Rynku aż do drogi około plantacji z pobocznymi ulicami i placami, nadto przedmieście Kleparz i Wesoła, wreszcie

  Obwód III obejmował: Wawel, Stradom i Kazimierz (Chmiel rkps, R. 8).

  Nie powrócono zatem do modelu podziału, w którym stare miasto (w obrębie murów, później plantacji) z Wawelem stanowiło własną dzielnicę, jak to było w przypadku podziałów realizowanych w latach 1792–1816. Ta najstarsza część Krakowa podzielona została w roku 1815 (z wejściem w życie w 1816 r.) między 5 gmin miejskich zlokalizowanych jednak w granicach starej części miasta. Następnie od roku 1838 rozdzielono stary Kraków z Wawelem między 3 cyrkuły, z tym że jeden z nich w całości zlokalizowany był w tej centralnej części miasta. Tym razem stare miasto z Zamkiem również podzielono na trzy części, wcielając je jednak do 3 obwodów „zewnętrznych” (nie było samodzielnej dzielnicy – obwodu dla starego miasta lub jego części).

  Przy tym zabiegu po raz pierwszy rozerwano dotychczasową jedność historyczną i urbanistyczną starego miasta z Zamkiem. Otóż Wawel przydzielono do obwodu obejmującego Stradom i Kazimierz. To sztuczne rozwiązanie przetrwało do roku 1915 i powróciło jeszcze raz już tylko w latach 1928–1937.

  Przywrócono natomiast bardzo pierwotną, bo ustaloną w okresie drugiego podziału terytorialnego miasta na 4 cyrkuły (lata 1792 i 1794), linię granicy między dzielnicami, rozdzielającą północną część miasta na dwie części: północno-zachodnią i północno-wschodnią. Była to linia wzdłuż ulic Długiej i Krowoderskiej czy też później samej ul. Krowoderskiej, przedłużanej następnie linią w rejonie późniejszej ul. Mazowieckiej.

  Ta granica ustabilizowana na osi ul. Krowoderskiej będzie rozdzielać kolejne dzielnice w następnych ich konfiguracjach aż do roku 1973.

  Wcześniej opisywano już odmienny rodzaj podziału przestrzennego miasta, mianowicie podział katastralny na gminy katastralne, nazwane później dzielnicami katastralnymi. Pierwszy tego rodzaju podział Krakowa, obowiązujący jako samodzielny od roku 1838, zastąpiony został w 1858 r. z mocą od 1859 r. podziałem na 8 dzielnic katastralnych. I już od roku 1838, od podziału administracyjnego miasta na 5 cyrkułów, przyjęła się i utrwaliła zasada opisywania powierzchni dzielnic administracyjnych (cyrkułów, później obwodów) poprzez podawanie dzielnic katastralnych, których obszar te dzielnice administracyjne zajmują. Zatem w omawianym podziale miasta na 3 obwody poszczególne obwody zajmowały obszar następujących 8 dzielnic katastralnych wprowadzonych w roku 1859:

* pod tą nazwą od roku 1881

  I jeszcze sprostowanie pewnego dawnego błędu. Otóż w ważnym dla historii krakowskich dzielnic i przywoływanym do dzisiaj artykule Rudolfa Sikorskiego opublikowanym w roku 1904 pod tytułem Kraków w roku 1900 oraz jego podział administracyjny w ciągu XIX stulecia autor stwierdził: Uchwałą 20/6 1898 r. postanowiła Rada miasta utworzyć 4 obwód komisaryacki (Sikorski 1904, s. 8). Na tym ów wątek kończy się w artykule, pozostaje zatem przekaz, że od roku 1898 w Krakowie istniały 4 obwody. Nic bardziej mylnego. W Magistracie wówczas jedynie rozważano możliwość takiego podziału. Mimo że decyzji w tej sprawie nie było, zabezpieczono na przyszłość, na wszelki wypadek, dodatkowy, czwarty etat dla przyszłego komisarza obwodu. Powołana przez Rudolfa Sikorskiego uchwała Rady Miejskiej z 20 czerwca 1898 r. nie dotyczyła utworzenia czwartego obwodu, lecz była to uchwała w sprawie uregulowania etatu i płac urzędników i służby m. Krakowa (DzRMK 1898, nr 9, s. 77–78), w której taki czwarty etat komisarza obwodu przewidziano i zabezpieczono – i nic więcej z tego nie płynęło, w szczególności nie stanowiło to powołania do życia kolejnego obwodu. Nadal obowiązywał podział na 3 obwody. W dwa lata po tej uchwale, w roku 1900, II wiceprezydent miasta Witold Piotrowski opublikował nakładem gminy miasta Krakowa broszurę Historya komisariatów obwodowych w Krakowie i projekt podziału miasta na cztery obwody (Piotrowski 1900). Projekt ten nie przełożył się jednak na zmiany w podziale administracyjnym miasta. Czwarty obwód powołano dopiero w roku 1910, i to nie w wyniku dawnych koncepcji, lecz w związku z realizacją projektu Wielkiego Krakowa i nową powierzchnią miasta.

  Autor błędnego przekazu, Rudolf Sikorski, doktor praw, pracował w Magistracie od roku 1899, w 1904 r., gdy ukazał się jego artykuł, był naczelnikiem magistrackiego Biura Statycznego, później zajmował kolejne eksponowane stanowiska magistrackie, do lat pierwszej wojny światowej włącznie (więcej: Andrasz-Mrożek 2017, s. 430–431). Uczestnik wydarzeń, źródło ze wszech miar kompetentne i wiarygodne, błąd się jednak zdarzył i zaczął żyć własnym życiem…