Powierzchnia miasta, zasada podziału...

Zarządzanie dzielnicami miasta w całości przechodziło w ręce Dyrekcji Policji. Naturalnym więc kierunkiem rozwiązań była centralizacja, w kontekście podziału terytorialnego miasta przejawiająca się w mniejszej liczbie jednostek tego podziału.   Zasada nowego podziału jest czytelna: w celu zmniejszenia liczby jednostek podziału z dotychczasowych 11 do założonych 5 dokonano prostego łączenia dawnych gmin miejskich w nowe cyrkuły. I tak Cyrkuł I, śródmiejski, powstał z połączenia dawnych Gmin I, II i II. W obszar Cyrkułu II, północnego i północno-zachodniego, weszły dawneGminy IV i VII. Cyrkuł III, północny i północno- -wschodni, utworzono z terenów dawnych Gmin V i VIII. Cyrkuł IV, zachodni, powstał z dawnej Gminy IX. Natomiast Cyrkuł V, południowy, powstał z połączenia dawnych Gmin VI, X i XI. Zabieg ten powodował utrzymanie rozdzielenia dawnego starego Krakowa w obrębie murów (wówczas już w obrębie Plant) pomiędzy różne dzielnice – do 1838 r. pomiędzy 5 gmin miejskich, od tegoż roku pomiędzy 3 cyrkuły.

  Do 3 cyrkułów przypisano także nowe tereny wiejskie, włączone do miasta w roku 1838 (o problemie charakteru tego przyłączenia, tj. o rzeczywistym wejściu tych terenów w ścisłe granice miasta, będzie mowa w dalszej części). Do Cyrkułu II przynależały wsie Krowodrza, Łobzów, Nowa Wieś, Gramatyka i Kawiory, do Cyrkułu III wsie Grzegórzki i Piaski, do Cyrkułu IV wsie Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie.

Geneza powierzchni nowo powstałych cyrkułów

  W tym kształcie terytorialnym cyrkuły, w 1848 r. nazwane obwodami, przetrwały do kolejnego podziału terytorialnego miasta, który dokonał się w roku 1855 (zmiana nazwy z cyrkułu na obwód być może spowodowana została wejściem po 1846 r. w austriacki system administracyjny, w którym na szczeblu powiatowym istniały cyrkuły z urzędami cyrkułowymi, wśród nich cyrkuł krakowski, co prowadziłoby do kolizji nomenklaturowych; jeszcze inne źródło tej zmiany mogło wynikać z faktu przejścia właśnie w 1848 r. cyrkułów do tej pory podporządkowanych Dyrekcji Policji do gestii nowo tworzonej krakowskiej Rady Miejskiej – odmienne nazewnictwo, w szczególności odejście od niepolskiego „cyrkułu”, mogło tę istotną zmianę ustrojową wyrażać i podkreślać – nazwa „obwód” jako opisująca jednostkę podziału administracyjnego Krakowa przetrwała bez przerwy do roku 1954, czyli przez ponad 100 lat!).

Obszar podległy miastu Kraków od 1838 r. – właściwość terytorialna organów cyrkułowych, od 1848 r. obwodowych

Na podstawie: urzędowy wykaz DzRzWMK 1838, nr 86–87, s. 343–351.

W nagłówku powyższego zestawienia użyto pojęcia „obszar podległy miastu” – nie jest to zabieg przypadkowy, bowiem nie jest jednoznaczne, co stanowiło „obszar miasta” w sensie ścisłym: czy przyłączone w 1838 r. tereny wiejskie weszły w granice Krakowa, stały się jego integralną częścią, czy też pozostawały poza jego granicą, z rozciągniętą nad sobą jurysdykcją miejską (a jeżeli tak, to co w zakres tej jurysdykcji wchodziło i w jakich formach było realizowane). Inną jeszcze kwestią jest to, jak ówcześnie pojmowano i z jakim rygoryzmem traktowano „granice miasta”. Od powstania Rzeczypospolitej Krakowskiej nadal aktualne były wcześniejsze już spory o „przynależność do miasta” części Czarnej Wsi oraz części Zwierzyńca i Półwsia Zwierzynieckiego, przy jednocześnie niejasnym rozróżnieniu, czy ta „przynależność” oznaczała określone obowiązki, np. podatkowe, względem miasta, czy też miała znacznie większy zakres, oznaczając scalenie poprzez znalezienie się we wspólnych granicach. Drobiazgowe rozwikłanie tego problemu wykracza poza ramy niniejszego tomu, mającego charakter przekrojowy, a zatem utrzymującego, siłą rzeczy, określony stopień ogólności. Jednak pewnych ustaleń należy dokonać, zatem niech pomocnych tu będzie kilka dokumentów:

• przywołany przy dwóch powyższych tabelach, opublikowany w Dzienniku Urzędowym (DzRzWMK 1838, nr 86–87, s. 343–351) Wykaz obejmujący podział Kraju…, opisując cyrkuły w odrębnych komunach, wykazuje tereny miejskie i wiejskie – nie ma wątpliwości, że władze cyrkułu „odpowiadały” za „przyłączone” tereny wiejskie, ale czy to oznaczało, że te tereny wchodziły w granice cyrkułu (i szerzej: w ścisłe granice miasta), oczywiste – przy takim właśnie odrębnym potraktowaniu w wykazie – już nie jest;

• w wystosowanym 22 listopada 1838 r. piśmie Dyrekcji Policji do prezesa Senatu Rządzącego przedstawiono przydział 11 gmin miejskich do tworzonych 5 komisariatów cyrkułowych; nie ma tam mowy o terenach wiejskich nowo przyłączonych do miasta (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WMK I-12, s. 477);

• podobnie o tych terenach wiejskich nie ma mowy w sporządzonej 4 grudnia 1838 r. przez Dyrekcję Policji informacji dla prezesa Senatu Rządzącego w przedmiocie powołania komisarzy cyrkułowych, wymieniane są natomiast gminy wchodzące w skład cyrkułów (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. WMK III-47 B, s. 537);

• w urzędowym druku z przełomu lat 30. i 40. XIX w. z zestawieniem nowych podziałów Krakowa na cyrkuły oraz Okręgu na dystrykty w ramach Rzeczypospolitej Krakowskiej w opisie gmin wchodzących w skład cyrkułów nie uwzględniono nowo przyłączonych terenów wiejskich – istotne jest tu, że powierzchnia tych gmin, uwidoczniona poprzez numerację domów, tylko w kilku nieistotnych detalach odbiega od powierzchni w ten sam sposób uwidocznionej w zestawieniu z roku 1815;

• regulacja Senatu Rządzącego Wolnego Miasta Krakowa w przedmiocie podziału kraju Miasta Wolnego Krakowa i Jego Okręgu na gminy miejskie i wiejskie, co zostało ujęte w tabeli Geneza powierzchni… Zatem chodzi cały czas o gminy mające ten sam obszar, co w wyjściowym, 1815 roku ich kształtowania. Poniżej fragment druku z przełomu lat 30. i 40. XIX w.;

• w obwieszczeniu z września 1848 r. dotyczącym układania list osób uprawnionych do głosowania w wyborach do Rady Miejskiej dawne cyrkuły, teraz już występujące pod nazwą obwodów, co do właściwej sobie powierzchni podobnie jak poprzednio opisywane są poprzez gminy i numerację domów. W tym przypadku gminy te mają już znaczenie katastralne (w początkowej części tego rozdziału pisano o likwidacji gmin miejskich w ich roli administracyjnej, a pozostawieniu ich już tylko w znaczeniu i funkcji katastralnej). Powierzchnia 11 gmin, wyznaczana numeracją domów, jest nadal – z pominięciem marginalnych różnic – taka sama, jak w roku 1815 (była o tym wyżej mowa), czyli nie obejmuje terenów wiejskich, powierzchnia obwodów, czyli dotychczasowych cyrkułów, natomiast jest wciąż opisywana poprzez wskazanie właściwej gminy, teraz już w znaczeniu katastralnym, bez dodatkowego wykazywania wsi terytorialnie przynależnych do obwodu czy znajdujących się w jego granicach. Poniżej istotny dla tego wątku fragment przywołanego obwieszczenia – opisane w nim obwody to obwody wyborcze powierzchnią pokrywające się z obwodami administracyjnymi.

Idąc tymi śladami, nie sposób nie przyjąć, że dokonane w 1838 r. przyłączenia do miasta terenów wiejskich Krowodrzy, Łobzowa, Nowej Wsi, Gramatyki, Kawiorów, Grzegórzek, Piasków, Zwierzyńca (w tym przypadku chodziło zapewne o część do klasztoru Norbertanek) i Półwsia Zwierzynieckiego nie były włączeniem ich do ścisłych, terytorialnie bez wątpliwości wyznaczonych granic miasta. Jak wykazano na przykładowych dokumentach, te tereny wiejskie były traktowane odrębnie, jak też nie wykazywano ich ani w kontekście 11 gmin katastralnych składających się na powierzchnię miasta, ani w kontekście cyrkułów–obwodów opisywanych co do powierzchni właśnie przez tych 11 gmin katastralnych.

  Ówczesnego „przyłączenia” nie można zatem rozumieć dosłownie, tak jak wynikałoby to z dzisiejszych kategorii pojęciowych. Nie jest przedmiotem tej pracy ustalanie, jakiej formie zależności od miasta poddano wskazane tu tereny wiejskie, wystarczy stwierdzić, że nie weszły one do granic cyrkułów–obwodów. Nie wyklucza to oczywiście tego, że zwierzchność cyrkułowa–obwodowa miała wobec przypisanych sobie terenów wiejskich określone uprawnienia i powinności realizowane w imieniu miasta.