Niniejsza publikacja wraz z rozdziałami obejmującymi dzieje do doby autonomii galicyjskiej w Poczcie sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228-2010) wydanym w 2010 roku doprowadza poczet włodarzy krakowskiego zespołu osadniczego do czasów Wielkiego Krakowa, w jego kształcie ustalonym w 1913 roku, a ostatecznie przypieczętowanym w 1915 roku.
W tomie, który Czytelnik trzyma teraz w ręku, przywołano i starano się choćby hasłowo przedstawić 1275 postaci włodarzy 3 miast i 26 innych jednostek osadniczych w różnym czasie przyłączanych do Krakowa. Jednostek przez wieki istniejących na prawach odrębnych podmiotów, po sąsiedzku z Krakowem, które na koniec stały się już na trwałe jego integralnymi częściami i bez których dzisiejszy Kraków „nie byłby sobą”.
Zaprezentowano tych włodarzy, którzy działali w ramach struktur samorządu lokalnego, w jego kształcie właściwym dla ich epoki, a jednocześnie mieli to szczęście, że los zachował ślad po ich istnieniu, choćby tylko w postaci zapisu imienia i pełnionego urzędu.
Dwie przemiany o historycznym dla Krakowa znaczeniu zadecydowały o rozwoju jego granic, a tym samym o ustaniu odrębnej podmiotowości sąsiadujących jednostek osadniczych wchłoniętych przez Kraków. Pierwsza wielka przemiana dotyczyła okresu pomiędzy próbami reform wprowadzonymi przez Sejm Czteroletni a ukształtowaniem i potwierdzeniem nowych granic miasta, co nastąpiło wraz z likwidacją samorządu lokalnego już pod zaborem austriackim. Zamknęła się zatem w latach 1791-1802. Skutkowała powiększeniem powierzchni Krakowa z obszaru od setek lat ograniczonego murami miasta, wynoszącego w połowie XIV wieku (czyli już po przyłączeniu Okołu) około 0,5 km² do obszaru o wielkości 7,8 km² w roku 1802. Wtedy to w granicach Krakowa znalazły się Kazimierz i Kleparz oraz jurydyki okołomiejskie. Była to więc zmiana o charakterze fundamentalnym, zrealizowana nie w ramach wieloetapowego procesu rozłożonego na dziesiątki czy setki lat, lecz w zwartym czasie jako efekt łańcucha bezpośrednio następujących po sobie wydarzeń – czyli „rewolucyjna”. Była skutkiem zdarzeń zewnętrznych z punktu widzenia Krakowa, jako efekt na początku decyzji sejmowych Rzeczypospolitej, a w finale decyzji wiedeńskich władz zaborczych.
Druga dziejowa przemiana, tym razem wynikająca z decyzji wewnętrznych, w ramach działań władz miasta pod prezydenturą Juliusza Lea (prowadzonych przy umiejętnym wykorzystaniu sprzyjających warunków zewnętrznych, w tym przychylności krajowych władz galicyjskich i wiedeńskich władz cesarskich) to przygotowanie i zrealizowanie idei Wielkiego Krakowa. To zasadnicze powiększenie powierzchni miasta było efektem sfinalizowanych w latach 1910-1915 przyłączeń sąsiadujących jednostek: 12 gmin z obszarami dworskimi, części 2 gmin i na końcu miasta Podgórza. W efekcie powierzchnia Krakowa osiągnęła 46,9 km². Owa „rewolucja” dała stabilne podstawy dalszego rozwoju miasta.
Te dwie wielkie przemiany zakreśliły ramy czasowe, dla których opracowano wykaz włodarzy terenów objętych przez poszerzający się Kraków do roku 1915. Pozostawiamy więc Kraków u schyłku zaboru austriackiego, w przededniu odzyskania polskiej niepodległości. Jak przed chwilą wspomniano, miasto zajmowało wówczas 46,9 km² i przed nim była jeszcze długa droga do uzyskania powierzchni dzisiejszej, to jest 326,8 km². Wielki Kraków w nowych granicach zyskał nowych sąsiadów – wsie, gromady, gminy – samodzielnych, ze swoimi wiejskimi samorządami z kolejnymi włodarzami na czele, mniej lub bardziej świadomymi, że ich praca będzie w przyszłości wkładem do rozwoju Krakowa na kolejnym jego etapie rozwojowym.
Ta przyszłość to przyłączenia do granic miasta Krakowa kolejnych jednostek administracyjnych połączone z likwidacją ich odrębności. I tak:
• w roku 1941 przyłączono do Krakowa: Łagiewniki, Jugowice, Borek Fałęcki, Kobierzyn, Skotniki, Pychowice, Bodzów, Kostrze, Przegorzały, Bielany, Wolę Justowską, Chełm, Bronowice Małe, Bronowice Wielkie, Tonie, Prądnik Biały, Witkowice, Górkę Narodową, Prądnik Czerwony, Olszę, Rakowice, Czyżyny, Łęg, Rybitwy, Rżąkę, Prokocim, Wolę Duchacką, Piaski Wielkie i Kurdwanów; w wyniku tego powierzchnia Krakowa wyniosła 165,3 km²;
• w roku 1951 przyłączono: Mogiłę z Kopańcem i Kępą Przewozu, Bieńczyce, Mistrzejowice, Zesławice z Dłubnią, Kantorowice, Krzesławice, Grębałów, Luboczę, Wadów, Ruszczę, Branice z Chałupkami, Holendrami, Strykowem i Wolą Rusiecką oraz Pleszów z Kujawami – powierzchnia Krakowa zwiększyła się do 229,9 km²;
• w roku 1973 przyłączono: Kosocice z Baryczą, Soboniowice, Rajsko, Wróblowice, Swoszowice, Opatkowice, Sidzinę, Tyniec z Podgórkami, Olszanicę, Mydlniki, Łuczanowice, Kościelniki, Wolicę z Rogowem, Przylasek Wyciąski, Wyciąże, Przylasek Rusiecki, Przewóz i Bieżanów – Kraków uzyskał powierzchnię 322,3 km²;
• w roku 1986 przyłączono Zbydniowice, Węgrzynowice i Wróżenice – powierzchnia Krakowa osiągnęła wówczas wielkość 326,8 km².
Niektóre z tych jednostek przyłączano do Krakowa etapami, aż do całkowitej likwidacji samodzielności danej jednostki. Przyłączono także do Krakowa tylko fragmenty sąsiadujących jednostek administracyjnych, bez likwidacji ich odrębności – były to w roku 1973 części gmin Batowice, Libertów i Lusina, w roku 1986 część gminy Dziekanowice i w roku 2012 część Zastowa z gminy Kocmyrzów-Luborzyca (od przyłączenia Zastowa Kraków liczy sobie 326,85 km²).
Naczelnicy tych miejscowości zrządzeniem historii ostatnich stu lat Krakowa także stali się współtwórcami naszego miasta w jego dzisiejszym kształcie. Zapewne i oni dołączą w przyszłości do długiego rzędu postaci zaprezentowanych w tomach pierwszym oraz niniejszym, drugim, Pocztu. Oznaczałoby to wówczas objęcie tomem trzecim okresu od powstania Wielkiego Krakowa, czyli od roku 1915, do czasów obecnych, czyli aż do momentu ustalenia się aktualnych granic miasta w kształcie zakreślonym po korekcie dokonanej w 2012 roku.
Tom ten powstał dzięki przetrwaniu śladów po dawnej, i średniowiecznej, i nowożytnej, aglomeracji krakowskiej, śladów zapisanych w archiwaliach – w pewnej mierze rozproszonych, ale w każdym przypadku pieczołowicie przechowywanych. Powstał dzięki ludziom, którzy to materialne dziedzictwo historii Krakowa chronią i służąc swą wiedzą, udostępniają.
Korzystano ze zbiorów następujących placówek:
• Archiwum Narodowe w Krakowie
• Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
• Archiwum Państwowe w Poznaniu
• Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie
• Biblioteka Jagiellońska
• Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie
• Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu
• Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
• Muzeum Narodowe w Krakowie
• Dom Historii Podgórza Domu Kultury „Podgórze” w Krakowie
• Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
• Archiwum i Biblioteka Kapituły Katedralnej na Wawelu
• Archiwum Bazyliki Mariackiej w Krakowie
• Archiwum parafii Bożego Ciała w Krakowie
• Archiwum parafii św. Józefa w Krakowie
• Archiwum parafii św. Floriana w Krakowie
• Archiwum parafii św. Mikołaja w Krakowie
• Archiwum parafii św. Szczepana
• Archiwum parafii św. Stanisława Kostki w Krakowie
• Archiwum parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie
• Archiwum parafii Najświętszego Salwatora w Krakowie
• Archiwum parafii archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie
• Archiwum klasztoru ss. Norbertanek w Krakowie
Wydawca i zespół redakcyjny, w tym niżej podpisany, składają podziękowania prowadzącym te placówki oraz ich pracownikom za życzliwą pomoc w trakcie kwerend i dokumentowania źródłowego. Szczególne podziękowania kierowane są na ręce dr Barbary Berskiej, dyrektor Archiwum Narodowego w Krakowie, dla Instytucji i dla całego Zespołu Pracowników, za długotrwałą, prawie codzienną współpracę umożliwiającą powstanie tego tomu.
O przyjęcie słów podziękowania proszeni są konsultanci naukowi opracowania: prof. dr hab. Stanisław Grodziski, prof. dr hab. Jerzy Malec, dr Kamila Follprecht i dr Marcin Starzyński – przekazana wiedza i bezinteresownie poświęcony czas pozwoliły treści tego wydawnictwa nadać stosowny wymiar. W trakcie powstawania tomu życzliwej pomocy i rady udzielało szerokie grono osób, wśród których znajdują się dr Karolina Grodziska, dyrektor Biblioteki Naukowej PAU/PAN, prof. dr hab. Andrzej Zoll, prof. dr hab. Franciszek Leśniak, dr Piotr Gryglaszewski. W kwestiach związanych z miastem żydowskim na Kazimierzu ważną pomoc okazali Pani Joanna Bocheńska-Pytel ze Szwajcarii i Pan Michael Bruck z Izraela, w sprawach podgórskich korzystano z pomocy Pani Melanii Tutak kierującej Domem Historii Podgórza. Wszystkim uczestniczącym w pracach składane są tu podziękowania i wyrazy szacunku za poświęcony trud i przekazywaną wiedzę oraz dobre emocje.
Dziękujemy również za przychylność i udzielaną pomoc wielu pracownikom Urzędu Miasta Krakowa, zwłaszcza dyrektor Magistratu Marcie Nowak oraz dyrektor Kancelarii Prezydenta Annie Frankiewicz. Niejednokrotnie szybką pomocą służył także dyrektor Wydziału Informatyki Grzegorz Żych. Niżej podpisany szczególne słowa podziękowanie kieruje na ręce skarbnika miasta Lesława Fijała i dyrektor Biura Skarbnika Aliny Kwaśniak, którzy stworzyli najlepsze warunki dla wypełnienia zadania.
Jeżeli zawartość tego tomu skłoni do refleksji, jak z różnorodności tworzyła się jedność, jak z fragmentów scalał się krok po kroku nowoczesny Kraków, i że nic nie działo się bez ludzi, którzy choćby w małym swym zakresie decyzyjnym mieli wpływ na bieg spraw, to cel pracy zostanie osiągnięty.
W niczym nie uszczuplając pamięci o dawnej odrębnej tożsamości terenów „za murami Krakowa” i ich osiedleńczych organizacji, jak też nie odbierając tożsamości ówczesnych miejskich, jurydycznych i gminnych obywateli, to przecież jednak tereny te stały się z czasem „Krakowem”, a ich mieszkańcy obywatelami krakowskimi. Stąd na koniec konstatacja: wbrew literalnemu brzmieniu tytułu, ten tom w istocie jest o Krakowie i krakowianach.
Bogdan Kasprzyk
Kraków, październik 2013 r.
