A wszystko przez te krakowskie jubileusze... W czerwcu 2007 r. trwały obchody jubileuszu 750-lecia lokacji miasta Krakowa. W tych ramach w niedzielę 3 czerwca otwarto Magistrat, mieszkańcy zwiedzali Pałac Wielopolskich, gdzie m.in. prezentowano wystawę Krakowski Magistrat w dobie autonomii galicyjskiej. I w tym właśnie dniu, w samo południe, oglądając tę wystawę w pałacowej sali Lea, prof. Jacek Majchrowski zagadnął towarzyszącego mu prof. Jerzego Malca: A Kraków nie dorobił się spisu swoich rządców, takiego pełnego, od pierwszego sołtysa… W odpowiedzi padło: Lepszej okoliczności niż ten jubileusz długo nie będzie… Obaj profesorowie spojrzeli na asystującego z boku kuratora wystawy, którym był niżej podpisany – i tak już pozostało na następnych 10 lat z okładem… Takie były kulisy powstania, zaczyn czterotomowej serii wydawniczej ukazującej przestrzeń miejską i ustrój miasta w ich dziejowym przekroju, od wieków średnich po czasy współczesne, z kluczem narracji w postaci przywołania i upamiętnienia osób stojących na czele organów wykonawczych Krakowa („głów miasta”), a także na czele jednostek terytorialnych do granic miasta przyłączanych oraz na czele jednostek terytorialnych w granicach miasta wyodrębnianych. Na tę serię wydawniczą składają się:
• tom Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010), Kraków 2010;
• tom Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 roku, Kraków 2013;
• tom Poczet sołtysów i wójtów wsi, gmin i gromad przyłączonych do Krakowa po 1915 roku, Kraków 2015;
• tom Poczet zwierzchników dzielnic miasta Krakowa (1396–2018), Kraków 2018.
W tomach tych poprzez przywołanie i zestawienie postaci naczelników władzy wykonawczej miasta jako całości, terenów przyłączanych do miasta oraz terenów wewnętrznie wydzielanych w mieście zaprezentowano:
– przekształcenia systemów ustrojowych, a w ich ramach przyjmowane rozwiązania dla sprawowania władzy w mieście i zarządzania nim,
– przekształcenia zewnętrznych granic miasta, czyli rozwój jego powierzchni w drodze kolejnych przyłączeń do tych granic,
– przekształcenia wewnętrznych granic miasta, czyli zmienne rozwiązania dla podziałów na dzielnice administracyjne.
Wszystko to na linii czasowej od pierwszych, udokumentowanych śladów po współczesność.
Opracowaniem objęto cały dawny krakowski zespół osadniczy, przekształcany w kolejnych etapach historycznych w miasto Kraków w dzisiejszych jego granicach. Cztery tomy pomieściły zatem, w tytułowych zakresach, 4 miasta: Kraków, Kazimierz, Kleparz i Podgórze, do tego Miasto Żydowskie, jak też 14 przykrakowskich jurydyk oraz 73 podkrakowskie jednostki osadnicze, które poprzez przyłączenie do granic Krakowa utraciły swoją prawno-administracyjną odrębność. I jeszcze do tego 114 dzielnic wydzielanych w 18 etapach podziałów wewnętrznych Krakowa.
W efekcie przez krakowskie przemiany ustrojowe i zmienne przestrzenie miejskie poprowadziło nas ponad 3300 „przewodników” – tyle bowiem tytułowych postaci zgromadziły 4 tomy serii. Wszystkie te postacie zostały udokumentowane: osoby stojące na czele miast Krakowa, Kazimierza, Kleparza i Podgórza poprzez biogramy z ikonami, natomiast kierujący jednostkami przyłączanymi (wsiami, gminami, gromadami, w tym także gminą żydowską na Kazimierzu) oraz dzielnicami poprzez „wizytówki” ze źródłowych dokumentów lub portretowe fotografie.
Zestawienie prezydentów miasta Krakowa (od 1792 r.) jest kompletne, podobnie zestawienie burmistrzów miasta Podgórza (lata 1784–1915). Burmistrzów miasta Krakowa (lata 1312–1792) zestawiono także w sposób kompletny, z wyłączeniem luk z końca XIV w. Spis władających wcześniej Krakowem wójtów (lata 1257–1312) jest bliski kompletności, natomiast jeszcze wcześniejsi sołtysi krakowscy (przed 1257 r.) to już tylko reprezentacja tego urzędu. Niemal kompletne jest zestawienie burmistrzów miasta Kazimierza (lata 1366–1802), natomiast więcej luk występuje w i tak bogatym spisie burmistrzów miasta Kleparza (lata 1321–1794).
Inaczej sprawa się ma z zestawieniami wójtów jurydycznych (1397–1796), burmistrzów kahalnych w kazimierskim mieście żydowskim (1425–1802) oraz sołtysów i wójtów wiejskich gminnych i gromadzkich (1274–1986). Ekspozycja funkcji i urzędów niższa, stąd i przekazy uboższe. Tutaj zestawienia postaci nie mogą aspirować do kompletności, przeciwnie, z trudem kompletowano większą czy mniejszą reprezentację piastunów tych funkcji czy urzędów (co także dotyczy lat 50. i 60. XX w., wydawałoby się, że w pełni udokumentowanych).
I w końcu mamy zestawienia zwierzchników krakowskich dzielnic (od 1792 r.) – te są w zasadzie niemal kompletne. Pod zastrzeżeniem „w zasadzie” kryją się pewne wąskie czasowo luki, bez zidentyfikowanych postaci, dotyczące podziału miasta na gminy w okresie Rzeczypospolitej Krakowskiej oraz podziałów na obwody w latach 1848–1951. Nie są to jednak luki rzutujące na całość.
Spoglądając na skompletowane w czterech tomach spisy osób pełniących ważne dla Krakowa role w organach wykonawczych, nie sposób ukryć satysfakcji płynącej z odszukania i przywołania tych osób,które upływ czasu przeniósł w zapomnienie. Łączy się to jednak ze świadomością, że równocześnie jest wiele postaci, których imiona powinny się tu znaleźć ale albo bezpowrotnie przepadły w przeszłości, albo do nich jeszcze nie dotarto i wciąż czekają na przypomnienie.
Metodologicznie przyjęto zasadę możliwie najszerszego wykorzystywania źródeł bezpośrednich, a w ślad za tym szerokiego prezentowania tych źródeł w ikonografii tomów. Z jednej strony wynikało to z konieczności dyktowanej poruszaniem się częściowo w obrębie materii niebadanej wcześniej szczegółowo i niebędącej przedmiotem opracowań i publikacji. Z drugiej strony przyjęto, że jeżeli szczęśliwymi zrządzeniami losu zachowały się znakomite archiwalia dotyczące naszego miasta, to swego rodzaju obowiązkiem jest nie tylko bezpośrednie sięganie do nich, ale także ich ukazywanie, aby popularyzować to odziedziczone, archiwalne bogactwa.
Czterotomowa seria nie jest wydawnictwem stricto źródłowym, jednak źródła do dziejów Krakowa obficie prezentuje, co poczytywać można za walor, w szczególności tam, gdzie udało się, aby dokument przemawiał sam za siebie.
Wszystkie tomy powstały w ścisłej współpracy z Archiwum Państwowym w Krakowie, od 2012 r. Archiwum Narodowym w Krakowie. Korzystano z zasobów wielu placówek, zarówno krajowych, jak i zagranicznych (są one przywoływane w posłowiach poprzednich tomów), jednak źródłowy trzon dla opracowania tomów to w zdecydowanej większości archiwalia z zasobów Archiwum Narodowego w Krakowie. Bez pomocy merytorycznej oraz udogodnień organizacyjnych i finansowych realizacja przedsięwzięcia albo nie dałaby pożądanego efektu, albo wręcz nie byłaby możliwa. Współpraca ta trwa, w roku 2012 ujęta została w szerzej zakrojone Porozumienie o współpracy między Gminą Miasta Krakowa a Archiwum Narodowym w Krakowie – akt niepozorowany, żywy i realizowany. W trakcie prac na kolejnymi tomami Pocztu Archiwum to pozostawało pod dyrekcją Pani Magdaleny Marosz, następnie dr Barbary Berskiej, aktualnie dr. hab. Wojciecha Krawczuka, a bezpośrednią współpracę z Magistratem na tym i innych polach prowadziła i prowadzi zastępca dyrektora dr Kamila Follprecht.
W trakcie prac nad niniejszym, czwartym tomem w znaczący sposób korzystano z zasobów Archiwum Zakładowego Urzędu Miasta Krakowa. W przedmiocie dzielnic dla okresu od II Rzeczypospolitej zbiory tego Archiwum Zakładowego oraz Archiwum Narodowego w Krakowie wzajemnie się uzupełniają, przy jednoczesnym zróżnicowaniu co do charakteru dokumentów, zgodnie z zasadami archiwizowania. Ta sytuacja umożliwiła możliwie jak najpełniejsze skompletowanie dokumentacji źródłowej dla wyodrębniania dzielnic i dla postaci w tych dzielnicach działających – od międzywojnia do czasów współczesnych. Archiwum Zakładowe UMK działa pod kierownictwem Pana Zbigniew Pasierbka.
Oprócz wspomnianych Archiwum Narodowego i Krakowie i Archiwum Zakładowego UMK ważne materiały źródłowe dla czwartego tomu pozyskano także z zasobów Biblioteki Jagiellońskiej pod dyrekcją prof. dr. hab. Zdzisława Pietrzyka oraz Biblioteki Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie pod dyrekcją dr Karoliny Grodziskiej.
Dla tomu tego duże znaczenie miał dobór historycznych planów Krakowa – sięgnięto do zasobów krajowych (Archiwum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa) oraz zagranicznych (Staatsbibliothek zu Berlin oraz Österreichisches Staatsarchiv, Kriegsarchiv). Aktualne plany Krakowa dla prezentacji dzielnic pozyskano z Wydziału Geodezji UMK pod dyrekcją Pani Marii Kolińskiej, przy bezpośredniej współpracy z kierownikiem Pawłem Szaro, oraz z Wydawnictwa Gauss s.c. w Krakowie, dzięki uprzejmości Panów Grzegorza Gawryluka i Jacka Kolonko.
Na ikonografię tomu złożyły się w głównej mierze reprodukcje pochodzące z zasobów Archiwum Narodowego w Krakowie, Archiwum Zakładowego UMK i Biblioteki Jagiellońskiej. Ikonografię tę wzbogaciły reprodukcje ze zbiorów: Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego pod dyrekcją prof. dr. hab. Krzysztofa Stopki, przy życzliwej pomocy udzielonej przez kustosz Beatę Frontczak, Zamku Królewskiego na Wawelu, Państwowych Zbiorów Sztuki pod dyrekcją prof. dr. hab. Jana Ostrowskiego, dalej Muzeum Narodowego w Krakowie pod dyrekcją dr. hab. Andrzeja Betleja, przy bezpośredniej konsultacji z kustoszem Piotrem Wilkoszem i pomocą ze strony Pani Agaty Ralskiej, jak też Muzeum Historycznego Miasta Krakowa pod dyrekcją Pana Michała Niezabitowskiego, przy bezpośrednim udziale kustosz Marty Marek oraz st. kustosza, głównego inwentaryzatora Andrzeja Malika i jego zespołu. Swoje znakomite rodzinne zbiory antykwaryczne udostępnili dla celów wydawnictwa Państwo Bożena i Marek Sosenkowie.
Składamy podziękowania kierownictwom i pracownikom tych placówek oraz prywatnym kolekcjonerom za ponadstandardową pomoc udzielaną w trakcie kwerend źródłowych i dokumentowania ich efektów.
Szczególną rolę w powstaniu tego tomu i całej serii wydawniczej odegrali stali konsultanci naukowi. Jeszcze raz składamy podziękowania prof. dr. hab. Zdzisławowi Nodze, który na początku prac, przy pierwszym tomie Pocztu, udzielił najdalej idącej pomocy, bez której powodzenie całego przedsięwzięcia nie mogłoby zostać osiągnięte, dziękujemy także prof. dr hab. Dorocie Malec, która czynnie i twórczo towarzyszyła powstawaniu kolejnych tomów wydawnictwa. O przyjęcie słów podziękowania proszeni są służący swoją wiedzą od wielu lat, przez kolejne tomy Pocztu, opiekunowie naukowi: prof. dr hab. Stanisław Grodziski, prof. dr hab. Jerzy Malec, dr hab. Marcin Starzyński oraz dr Kamila Follprecht. Otoczenie pieczą tych prac, bezinteresowne, stałe wsparcie merytoryczne, metodologiczne, ale także emocjonalne, było i jest nie do przecenienia.
Ponadto przy tym tomie szczegółowych konsultacji naukowych z istotnymi dla pracy efektami zechcieli udzielić dr hab. Bogusław Luchter (prof. UEK), dr hab. Paweł Cichoń oraz dr Monika Andrasz- -Mrożek, za co składane są tu podziękowania.
Pomocy, w różnych formach, udzielili wiceprzewodniczący Rady Miasta Krakowa i zarazem przewodniczący Konwentu Przewodniczących Rad i Zarządów Dzielnic Dominik Jaśkowiec oraz Panie i Panowie urzędujący przewodniczący rad i zarządów wszystkich 18 dzielnic samorządowych miasta.
Wiele ważnych informacji naświetlających szereg kwestii zarówno strukturalnych, jak personalnych, weryfikujących czy uzupełniających dane źródłowe z życzliwością przekazali byli naczelnicy dzielnic Panowie Henryk Bątkiewicz (wiceprezydent miasta w latach 2004–2006), Marian Krawczyk i Marian Kulig (zastępca prezydenta miasta w latach 1985–1990) oraz kierownicy delegatur UMK w dawnych dzielnicach administracyjnych, Panowie Józef Kasper, Jan Kosiniak, Andrzej Linhardt i Leszek Popławski, jak też byli przewodniczący rad i zarządów aktualnych dzielnic samorządowych, Panowie Andrzej Karocki i Zbigniew Woźniak.
Ważnych konsultacji pogłębiających wiedzę o przełomowym dla krakowskiego samorządu okresie lat 1990–1991 udzielili: były sekretarz miasta i dyrektor Magistratu Mieczysław Pieronek, były dyrektor Biura Delegatur UMK i kierownik jednej z delegatur UMK dr Jacek Kaczmarczyk oraz były dyrektor Wydziału Organizacyjnego UMK Andrzej Tarko.
Realizacja zadania wydawniczego nie byłaby możliwa bez stworzenia ku temu warunków w Urzędzie Miasta Krakowa. Za pełne zabezpieczenie tych możliwości podziękowania składane są: dyrektor Magistratu Marcie Nowak i dyrektor Kancelarii Prezydenta Annie Frankiewicz, jak też skarbnikowi miasta Lesławowi Fijałowi, dyrektor Biura Skarbnika Alinie Kwaśniak i kierownik w Biurze Skarbnika Lucynie Budzińskiej. Za stałą, wieloletnią współpracę dziękujemy Wydziałowi Informatyki w osobie dyrektora Grzegorza Życha oraz Referatowi Poligrafii Wydziału Obsługi Urzędu w osobach kierownika Kazimierza Hudego i Pani Moniki Bugały. Szczególna dla tego tomu była pomoc ze strony Kancelarii Rady Miasta i Dzielnic Krakowa – podziękowania kierowane są do dyrektor Beaty Kowalówki, kierownik Doroty Aslanidis, Pani Agnieszki Kardas i Pana Roberta Rolki. Dziękujemy także za udzieloną pomoc przedstawicielom krakowskiego Urzędu Stanu Cywilnego w osobach dyrektora Edmunda Olczaka oraz kierownik Małgorzaty Zawadzkiej.
Niniejszy, czwarty tom serii wydawniczej zamyka ją w wymiarze prezentacji postaci piastujących naczelne urzędy wykonawcze krakowskiego i okołokrakowskiego samorządu (rozumianego najszerzej, w jego zmiennych przez wieki postaciach). Seria stałaby się całkowicie kompletna, gdyby wieńczył ją tom poświęcony radzie miejskiej – radcom i radnym, z przewodniczącymi na czele. W tomie pierwszym, prezentującym burmistrzów Krakowa, siłą faktu zestawiono i przywołano wszystkich rajców krakowskich z lat 1312–1792 – każdy rajca po kolei sprawował funkcję burmistrza miasta, stąd ta zbieżność w czasach, gdy władza uchwałodawcza nie była oddzielona od wykonawczej. Dla czasów późniejszych brak jest całościowych, kadencyjnych spisów członków i przewodniczących rady miejskiej, prowadzących przez wieki XVIII, XIX i XX do czasów współczesnych. Z punktu widzenia historiagrafii Krakowa bez wątpienia kwestia ta koniecznie wymaga podjęcia – w jakichkolwiek ramach miałoby to w przyszłości nastąpić.
Bogdan Kasprzyk
Kraków, marzec 2018 r.
