Poczet burmistrzów miasta kazimierza przy...

Krakowskie „trójmiasto” miało układ południkowy – od strony północnej był położony Kleparz, w centrum Kraków, od południa zaś Kazimierz. Ten charakterystyczny układ utrzymywał się przez wieki, a dodatkowo został wzmocniony po powstaniu pod koniec XVIII wieku Podgórza, miasta odrębnego od aglomeracji krakowskiej, lecz urbanistycznie w pełni wpisującego się w ten południkowo uplasowany ciąg miast. Po likwidacji odrębności Kleparza i Kazimierza ów układ południowy stał się właściwością samego Krakowa w jego nowych granicach. Dopiero realizacja idei Wielkiego Krakowa z początkiem XIX wieku zmieniła obraz rzeczy: powierzchnia miasta zakreślona nowymi granicami wpisała się w kształt koła. (W połowie XX wieku nastąpi trzecie przeobrażenie, gdy w wyniku przemysłowych i urbanistycznych inwestycji nowohuckich powierzchnia Krakowa rozciągnie się równoleżnikowo).

  Kazimierz został zatem zlokalizowany na południe od murów Krakowa i wzgórza wawelskiego z zamkiem. Nowe miasto zaplanowano za Wisłą, której koryto biegło wówczas na interesującym nas odcinku wzdłuż dzisiejszych Plant Dietlowskich i al. Daszyńskiego. Południowa granica miasta sięgała koryta rzeki Wilgi (która w tym czasie wpadała do Wisły na wysokości południowego wylotu al. Daszyńskiego). Kazimierz nie został więc ulokowany na wyspie wiślanej, jak się to często w uproszczeniu podaje, bo wyspy wówczas jeszcze nie było.

  Jeszcze za życia fundatora miasta, Kazimierza Wielkiego, podjęto wielką inwestycję: rozpoczęto przekop łączący Wisłę (na wysokości dzisiejszego zachodniego wylotu Plant Dietlowskich) z Wilgą (na wysokości, gdzie dzisiaj Wilga wpada do Wisły). Tak powstała nowa odnoga Wisły. Dla dotychczasowego koryta rzeki utarła się nazwa „Stara Wisła”, dla drugiego, nowo utworzonego – „Nowa Wisła” lub „Zakazimierka”. I dopiero wtedy Kazimierz znalazł się na wiślanej wyspie – jako miasto do końca swej odrębności, a jako dzielnica Krakowa (pod różnymi nazwami: cyrkuł, obwód, gmina, ponownie cyrkuł i ponownie obwód) do roku 1880, gdy Stara Wisła przestała istnieć (por. pierwotny układ rzek Wisły i Wilgi oraz przebieg dokonywanego przekopu na planie na stronie 223).

  Akt lokacji miasta z 1335 roku pierwotnie dotyczył osady położonej u stóp Skałki z kościołem wówczas pod wezwaniem św. Michała. Jednak już w roku 1340 Kazimierz Wielki nadał mieszkańcom Kazimierza posiadłość Bawół, rozciągającą się we wschodniej części przyszłej wyspy, gdzie był zlokalizowany kościół św. Wawrzyńca (wieś ta należała do uposażenia klasztoru Bożogrobców w Miechowie, później znalazła się w prywatnych rękach komesa Wawrzyńca, następnie jako niewykupiony zastaw stała się własnością kapituły krakowskiej, od której król ją wykupił, aby nadać nowo utworzonemu miastu możliwości rozwojowe). Z chwilą przejścia własności wsi Bawół na rzecz gminy kazimierskiej mogło nastąpić urbanistyczne założenie Kazimierza – powstał regularny plan miasta z jego osią w postaci drogi prowadzącej od wzgórza wawelskiego do Wieliczki; arteria ta była częścią prastarego szlaku handlowego wiodącego przez Wieliczkę i Bochnię na Węgry, w swoim głównym fragmencie przebiegającym przez centrum miasta już w roku 1375 została odnotowana pod nazwą ul. Krakowskiej (platea Cracoviensis).

  W księgach miejskich kazimierskich zachował się ślad dowodzący, że już w 1369 roku miasto było opasane systemem obronnym, być może jeszcze nie murowanym, lecz ziemno-drewnianym. Główne ulice zostały zamknięte bramami: od północy bramą Krakowską, zwaną też od wyrobisk pobliskiej cegielni Glinianą, a od nazwy przedmieścia także Szewską, od południa bramą Solną, zwaną też Wielicką, także od południa bramą Bocheńską, zwaną również od pobliskiego targu zwierzęcego Bydlęcą, następnie od zachodu bramą Skawińską, tożsamą lub odrębną od bramy św. Stanisława odnotowywanej w okolicach Skałki. Jeszcze przed rokiem 1495, kiedy to nastąpiło przesiedlenie Żydów krakowskich do Kazimierza, była wzmiankowana brama Żydowska, w okolicach dzisiejszych ulic Miodowej i Szerokiej.

  Poza Kazimierzem „właściwym”, zakreślonym jego murami, usadowiły się przedmieścia powiązane gospodarczo z miastem i podległe kazimierskiej jurysdykcji. Największe z nich, pomijając Stradom, to Podbrzezie – pierwotnie zwane Blech (Blechy), od bielenia płótna, dla której to czynności była niezbędna bliskość wody – położone nad Starą Wisłą, w rejonie dzisiejszej ul. Podbrzezie, do zachodniego odcinka dzisiejszej ul. Miodowej. Starej Wisły sięgało także przedmieście Szewskie, usadowione pod bramą Krakowską, a nazwą oddające dominujące tam rzemiosło. Natomiast od strony Nowej Wisły niewielkie skupisko domków stanowiło przedmieście nazywane opisowo „za bramą Wielicką”. Zlokalizowano tam przed 1465 rokiem szpital dla trędowatych; w tamtym rejonie powstał później folwark, który przez pewien czas był w rękach miasta, a w XVII stuleciu przeszedł na własność mieszczanina Dajwora.

  Spośród przedmieść (i to w wymiarze całego krakowskiego „trójmiasta”) szczególną rolę odgrywał Stradom (Stradomia, Stradomie), zwany też przenośnie Pons Regalis (Most Królewski), co wzięło się od nazwy mostu (właśnie Królewskiego) na Starej Wiśle między Kazimierzem a Stradomiem. Aspirujący do roli samodzielnego miasta, Stradom miał własnych reprezentantów we wszystkich organach władzy kazimierskiej. Pierwotnie była to osada położona wzdłuż fragmentu wspomnianego traktu solnego, od podnóża Wawelu na południe, w kierunku Wisły. Od założenia miasta Kazimierza stała się dla niego łącznikiem z zamkiem i Krakowem. W roku 1419 królewskim aktem przedmieście to zostało włączone formalnie do Kazimierza, jednak pozostając poza jego murami, utrzymało swoją przedmiejską odrębność. Główną, o ile nie jedyną na tym terenie, drogę nazywano ul. Stradom (platea Stradomia), choć czasem także Kazimierską, jako że prowadziła w kierunku Kazimierza. Jej położenie pokrywało się w zasadzie z dzisiejszym przebiegiem ul. Stradomskiej, z niewielkim przesunięciem w kierunku północnym w stosunku do pierwotnego szlaku solnego. „Wnętrze” Stradomia stanowiła zabudowa zamknięta dzisiejszymi ulicami Stradom i św. Agnieszki.

  W latach 1357 i 1370 Kazimierz uzyskał dwie wsie: Zabłocie i Janową Wolę, położone po prawej stronie Nowej Wisły (tereny przyszłego miasta Podgórze), miasto było właścicielem kamieniołomu w górze Krzemionki, posiadało także łąki i pastwiska zwane Błoniami, zlokalizowane w zachodniej części wyspy kazimierskiej oraz po drugiej stronie Nowej Wisły, na terenach późniejszego Ludwinowa.

  Stan zabudowy i zaludnienie głównych części tak zakreślonego terytorium kazimierskiego obrazuje zestawienie:

* w kwestii wiarygodności spisów mieszkańców miasta żydowskiego patrz s. 547

** na terenie miasta żydowskiego stanowiącego 1/5 powierzchni Kazimierza w roku 1653 było 57 kamienic i 126 domów

*** w Krakowie odnotowano wówczas 9872 mieszkańców, w Kleparzu – 617

  Uwagi dotyczące ludności kazimierskiej zawarto niżej, w punkcie 5, przy charakterystyce środowisk, z których wywodzili się rajcowie kazimierscy. Ludności żydowskiej poświęcony jest odrębny rozdział.