Siłą rzeczy interesująca jest tutaj pozycja ustrojowa zarówno samych wiejskich jednostek osiedleńczych, jak stojących na ich czele osób („głów” wsi) pełniących daną funkcję czy urząd sołtysi, wójtowski lub równorzędny pod względem szczebla administracyjnego.
O organizacji wsi w czasach najdawniejszych wiadomo niewiele. W monarchii wczesnośredniowiecznej (od połowy X wieku do śmierci Bolesława Krzywoustego w 1118 roku) organizacja osad wiejskich rozlokowanych w dobrach wielkiej własności ziemskiej podporządkowana była systemowi poboru renty feudalnej, odrobkowej i naturalnej. Wzorcem była tu organizacja obowiązująca w dobrach pierwotnego (wszak to czasy państwa patrymonialnego) i największego właściciela, czyli książęcych. Ośrodkami centralnymi gospodarki były początkowo grody kasztelańskie, skupiające osady służebne, następnie dwory monarsze zarządzane przez włodarzy. Dwór stanowił centrum włości jako jednostki gospodarczej dóbr książęcych, włodarz prowadził gospodarkę własną księcia (przy wykorzystaniu renty z gospodarstw chłopskich) w postaci pracy „na pańskim” i dostaw należnych płodów rolnych. Analogicznie organizował swoje dobra drugi co do wielkości majątku właściciel ziemski – Kościół. Także i tam występowały dwory jako ośrodki włości, zarządzane przez włodarzy. Przypuszcza się, że podobnie zorganizowana była własność świeckich feudałów, powstała czy to poprzez pełnienie urzędów dworskich lub sprawowanie zarządu grodami, czy wprost z nadań książęcych.
Z tamtego okresu pozostały ślady równoległego istnienia prastarej i powszechnej organizacji terytorialnej ludności chłopskiej w postaci opola, w skład którego wchodziło kilka czy kilkanaście wsi. Pochodzenie opola łączy się z czasami małego jeszcze zróżnicowania społecznego – łączyło ono we wspólnej organizacji wszystkich opolników, to jest chłopów zarówno z dóbr książęcych, jak i prywatnych, tak wolnych, jak i przypisańców, czasem nawet rycerzy, którzy zachowali własność ziemi dziedziczną, niebędącą lennem.
Więcej wiadomo o organizacji opolnej z okresu późniejszego. Nie tylko dotrwała do czasów rozdrobnienia feudalnego – dzielnicowego (od śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku do koronacji Władysława Łokietka na króla w 1320 roku) – lecz przeciwnie, została podporządkowana władzy państwa feudalnego. W XIII wieku opole było jednostką dla wymiaru pewnych świadczeń, które nakładano na nie jako na całość (krowa opolna, wół opolny), powoływano opole do składania świadectwa przy rozgraniczaniu dóbr czy wręcz przeprowadzania rozgraniczeń pod nadzorem urzędnika książęcego, ciążył również na nim obowiązek śladu, to jest pościgu za złoczyńcą, jak też – zgodnie z polskim prawem zwyczajowym – ponosiło ono odpowiedzialność zbiorową w przypadku znalezienia trupa na jego terytorium. Kształtowały się pewne funkcje administracyjno-skarbowe i policyjne, przypisane opolu. Pozostały ślady wskazujące, że gdy tworzono nowe kasztelanie, wyznaczano ich obszar, kierując się powierzchnią konkretnych, już istniejących opoli. Podobnie, nadając Kościołowi lub możnym wsie czy osady, panujący wyłączał je z danego opola, włączając do innego lub tworząc nowe. W ten oto sposób opole stawało się jak gdyby najniższą jednostką organizacji terytorialnej państwa.
Są też przekazy świadczące o istnieniu ograniczonego samorządu opolnego, polegającego na wewnętrznym rozkładaniu podatków i uprawnieniu do przerzucania odpowiedzialności na wieś, rodzinę lub indywidualną osobę, co – jak się przyjmuje – wymagało określonego postępowania, które było możliwe tylko w organizacji typu samorządowego. Zachowały się zapiski dowodzące, że opole występowało jako strona w sądzie.
Najwcześniej opola zanikły na Śląsku i w Małopolsce, w wyniku osadnictwa na prawie polskim (najdłużej, do XV wieku, przetrwały w Wielkopolsce i na Mazowszu pod nazwą „osada”).
Osadnictwo na prawie polskim („obyczajem wolnych gości”) najogólniej omówiono już wyżej, w podrozdziale dotyczącym lokacji. Z punktu widzenia ustrojowego istotne jest, że w tym nowym systemie organizacyjnym społeczności i gospodarki wiejskiej jednostką podstawową była wieś, a nie szersza zbiorowość jak w przypadku opola, oraz że brak jest śladów, aby istniało trwałe i w jakiejś mierze zinstytucjonalizowane przedstawicielstwo właściciela-pana na terenie wsi, jak też reprezentacja wsi wobec tegoż właściciela-feudała. Brak jest w tym systemie instytucji wójta czy sołtysa. Zatem pan feudalny samodzielnie egzekwował umówione czy ustalone z nowymi osadnikami (lub z chłopami osadzonymi na nowych zasadach) prawa i obowiązki. Czynił to przez swoich pełnomocnych przedstawicieli, nieulokowanych jednak wewnątrz wsi jako stały jej zarząd. Nie istniała też reprezentacja wiejska w ramach jakiejś samoorganizacji, czy też ściślej brak jest śladów jej obecności. Cechą życia każdej zbiorowości jest wyłanianie przywódców – także i w ówczesnej społeczności wioskowej zapewne istniała „starszyzna” wybijająca się czy wynoszona do roli przewodzącej, nie zachowały się jednak przekazy, aby miało to kształt instytucjonalny.
