| Urząd objęty Pocztem | Jednostka administracyjna | Struktura jednostki | Status jednostki i urzędu | Jednostka nadrzędna |
| prezydium gromadzkiej rady narodowej z przewodniczącym | gromada | gromadzka rada narodowa prezydium gromadzkiej rady | podstawowy | powiat z powiatową radą narodową i prezydium rady |
Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.
Trwający od lat 1944–1945 dziesięcioletni proces etapowego przemodelowywania ustrojowego kraju został zakończony reformą najniższych, podstawowych ogniw systemu – jednostek wiejskich. Ustawa z dnia 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz.U. 1954, Nr 43, poz. 191 ze zm.) nie operowała półśrodkami, lecz zrywała w zdecydowany sposób z instytucjami mogącymi się jeszcze kojarzyć z przedwojennym rodowodem. Stanowiła:
Art. 1. W miejsce dotychczasowych gmin i gromad tworzy się nowe gromady, jako jednostki podziału administracyjnego wsi.
Art. 2. W skład gromady powinny wchodzić wsie, położone na terenie jednej gminy lub sąsiadujących ze sobą gmin, powiązane komunikacyjnie oraz posiadające wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne.
W skali kraju w miejsce dotychczasowych 3001 gmin powołano na tej podstawie 8789 gromad. Były to zatem jednostki prawie trzykrotnie mniejsze od dotychczasowych gmin. Wprawdzie władza była „bliżej ludu”, to jednak szybko okazało się, że są to organizmy słabe gospodarczo i – przez ilość – trudniejsze do administrowania, w szczególności w systemie centralistycznym, który był zasadą. Przez cały okres funkcjonowania gromad, a przetrwały do roku 1972, trwały zabiegi polegające na ich łączeniu i tworzeniu większych jednostek gromadzkich. W efekcie do 1972 roku przetrwało już tylko 4313 gromad, czyli zaledwie połowa.
Zgodnie z całym istniejącym już systemem rad narodowych w gromadach ustanowiono jako organy władzy państwowej gromadzkie rady narodowe, wybierane przez mieszkańców gromady na trzyletnią kadencję. Liczbę radnych ustalało prezydium powiatowej rady narodowej w zależności od ilości mieszkańców gromady w stosunku 1 radny na 100 mieszkańców, jednakże w granicach 9–27 radnych (późniejsze nowelizacje podwyższyły te pułapy, jako że łączenie gromad, o którym wspomniano, powiększało liczebność ich mieszkańców). Kadencja trwała 3 lata.
Znakiem czasu była ustalona przez ustawę rota ślubowania radnego:
Ślubuję uroczyście, jako radny gromadzkiej rady narodowej, pracować dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, troszczyć się o sprawy ludu pracującego wsi, umacniać jego więź z władzą państwową, nie szczędzić swych sił dla wykonania zadań gromadzkiej rady narodowej.
Radni gromadzcy spośród swego grona wybierali prezydium gromadzkiej rady narodowej. W jego skład wchodzili: przewodniczący, zastępca przewodniczącego i sekretarz prezydium, a ponadto w gminach, w których rada liczyła co najmniej 12 radnych, wybierano 2 członków prezydium, natomiast w gminach z co najmniej 18 radnymi – 3 lub 4 członków prezydium.
Prezydium gromadzkiej rady narodowej miało status organu wykonawczego i zarządzającego gromadzkiej rady narodowej. Działało stosownie do uchwał swojej rady oraz zgodnie z wytycznymi i instrukcjami prezydium powiatowej rady narodowej (zasada podwójnego podporządkowania, o której była już wcześniej mowa). Regułą było kolegialne działanie prezydium.
Węzłowa tu ustawa z 1954 roku o gromadach utrzymała instytucję zebrania wiejskiego: Celem rozpatrywania zagadnień dotyczących poszczególnych wsi, wchodzących w skład gromady, zwołuje się zebrania mieszkańców tych wsi. Zebrania te zwoływał przedstawiciel gromadzkiej rady narodowej na zlecenie rady lub prezydium rady albo na żądanie większości wyborców zamieszkałych na terenie danej wsi. Zgodnie z ustawą przedmiotem tych zebrań miały być sprawy dotyczące:
– poprawy warunków gospodarczych, bytowych i kulturalnych mieszkańców wsi,
– rozwoju produkcji rolniczej i upowszechniania wiedzy rolniczej,
– warunków sanitarnych i porządkowych wsi,
– postulatów mieszkańców wsi.
Osobno ustawa wyeksponowała problematykę szczególnie dla władzy istotną: Zebrania wiejskie mogą być poświęcone poprawie warunków gospodarczych i bytowo-kulturalnych wsi drogą czynów społecznych oraz sprawie wykonania obowiązków wobec Państwa i mobilizowania ludności pracującej do zwalczania wszelkich prób przeciwdziałania zarządzeniom władzy ludowej.
Zebranie wiejskie otwierał i przewodniczył mu umocowany przedstawiciel gromadzkiej rady narodowej. Było to rozwiązanie do tej pory niespotykane, a tradycja zebrań wiejskich sięgała przecież czasów lokacji na prawie niemieckim… Po raz pierwszy zebraniom nie przewodniczył „swój”, lecz „obcy”, spoza wsi. Ale i same zebrania nie miały takiego charakteru, jak wcześniej – brak im było jakiegokolwiek elementu stanowiącego, sprowadzone zostały do roli biernej. Nie były nawet namiastką czy reliktem samorządności. Przy takim postrzeganiu nie dziwi, że ustawa zlikwidowała instytucję sołtysa.
W zapale zrywania ze „starym” uznano, że sołtys jest we wsi zbędny. Dotychczasowi sołtysi mieli swoje funkcje pełnić do czasu pierwszych wyborów prezydiów gromadzkich rad narodowych, przeprowadzanych na gruncie nowej ustawy. Był to błąd, który skorygowano już niebawem, bo po trzech i pół roku.
Po korekcie ustroju gromadzkiego 1958–1972
| Urząd objęty Pocztem | Jednostka administracyjna | Struktura jednostki | Status jednostki i urzędu | Jednostka nadrzędna |
| sołtys | wieś | zebranie wiejskie sołtys | pomocniczy wobec gromady | gromada z gromadzką radą narodową i prezydium rady |
Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.
I tak w klimacie odwilży politycznej po wydarzeniach 1956 roku przywrócono ustawą z dnia 25 stycznia 1958 roku o radach narodowych instytucję sołtysa (w miastach wprowadzono równolegle komitety blokowe): Dla zapewnienia stałej łączności między poszczególnymi wsiami a gromadzką radą narodową i jej prezydium mieszkańcy wsi wybierają sołtysa; funkcji podsołtysa nie ustanowiono. Rola sołtysa została więc sprowadzona do funkcji pomocniczego łącznika między społecznością wsi a władzą.
Wyboru na ten urząd dokonywało specjalne zebranie wiejskie zwoływane przez przedstawiciela prezydium gromadzkiej rady narodowej, kandydować mogły osoby upoważnione do udziału w zebraniu wiejskim (w którym z kolei mogli brać udział mieszkańcy danej wsi mający prawo wyboru do gromadzkiej rady narodowej). Wyboru dokonywano na trzyletnią kadencję. Jeżeli wybrany sołtys był radnym gromadzkim, wybór nie musiał być zatwierdzany, w przeciwnym przypadku zatwiedzenia wyboru dokonywała gromadzka rada narodowa. Sołtys uzyskał prawo zwoływania zebrań wiejskich z własnej inicjatywy, otwierał i przewodniczył tym zebraniom, odpowiadał za ich protokołowanie, brał udział w sesjach gromadzkiej rady narodowej z głosem doradczym (o ile nie był jednocześnie radnym), uczestniczył w okresowych naradach sołtysów organizowanych przez prezydium gromadzkiej rady narodowej. Pracował w myśl wskazań prezydium gromadzkiej rady narodowej, mógł być odwołany przez zebranie wiejskie, co wymagało zatwierdzenia przez gromadzką radę narodową, odwołania mogła także dokonać sama rada gromadzka lub jej prezydium, w przypadku gdy sołtys nie wywiązuje się ze swoich obowiązków lub popełnił przestępstwo.
Zakres działania sołtysa pod rządami ustawy o radach narodowych z 1958 roku oraz przepisów wykonawczych omówiono w następnym podrozdziale, dotyczącym kompetencji i zadań organów wiejskich.
