PIERWSZE KOBIETY W
ŁAWACH RADNYCH W FOTELACH PREZYDIALNYCH
Kobiety w Galicji, a zatem i w Krakowie, czynne prawo wyborcze uzyskały już w czasach autonomii, w 1866 roku, było ono jednak ograniczone przez cenzus majątkowy; nie mogły także realizować go przy urnie osobiście, a jedynie poprzez męża, ojca, brata lub ustanowionego pełnomocnika (opiekuna). Bierne prawo wyborcze kobiet pojawiło się w 1918 roku, ale tylko przy wyborach do Sejmu Ustawodawczego RP. Dopiero Mała Konstytucja z 1921 roku dawała kobietom pełne czynne i bierne prawo wyborcze. Krakowianki miałyby zatem możliwość kandydowania i wejścia do nowej rady miejskiej, tyle że wybory się nie odbyły, zwlekano bowiem z uchwaleniem ustawy samorządowej. Pierwsza możliwość kandydowania kobiet do rady miejskiej pojawiła się w dopiero z końcem 1933 roku, gdy weszła w życie regulująca samorządność lokalną tzw. ustawa scaleniowa i rozpisano krakowskie wybory, które odbyły się 10 grudnia tego samego roku.
Jednak kobiety pojawiły się w krakowskiej reprezentacji już nieco wcześniej, w roku 1931, gdy w sytuacji rozwiązania statutowej Rady Miejskiej wprowadzono jej czasowe substytuty (quasi-rady) w postaci Rady Przybocznej, a po niej Tymczasowej Rady Miejskiej, których kardynalną ułomnością był fakt, że ich składy pochodziły nie z wyboru, lecz z nominacji.
I tu pojawiają się możliwe rozbieżności w odpowiedzi na proste z pozoru pytanie: która kobieta była chronologicznie pierwszą radczynią miejską – radną miasta? Czy jednocześnie trzy kobiety nominowane do Rady Przybocznej zastępującej radę miejską, czy dopiero trzy wskazane do Tymczasowej Rady Miejskiej, a może trzy dokooptowane w tym samym dniu na zwolnione miejsca w Radzie Miejskiej pierwszej kadencji czy też dopiero pierwsza kobieta zasiadająca w Radzie Miejskiej drugiej kadencji wprost z bezpośredniego głosowania w wyborach do władz miejskich? Wszystko zależy od przyjętych kryteriów, dopuszczonego zakresu rozumienia pojęć oraz koniecznych do spełnienia warunków, aby być tą „pierwszą”. Wydaje się, że nie należy czegokolwiek przesądzać, pozostawiając rzecz indywidualnej ocenie.
Zwieńczeniem poszukiwań „pierwszej” niech będzie zestawienie zastępczyń przewodniczącego organu przedstawicielskiego doprowadzające do jedynej do tego czasu w całej krakowskiej historii przewodniczącej reprezentacji miejskiej.
Uwaga:
– po nazwisku podano numer pierwszej „wizytówki” danej postaci w tym tomie.
I.
PIERWSZE KOBIETY W ŁAWACH RADNYCH
* z nominacji do Rady Przybocznej – rok 1931
Dnia 18 lutego 1931 roku wojewoda krakowski rozwiązał dotychczasową Radę Miejską, powołując jednocześnie w jej miejsce Radę Przyboczną, będącą organem doradczym i kontrolującym przy nadal urzędujących prezydencie i wiceprezydentach miasta. Dokonał też nominowania jej 70 członków (takie określenie dla uczestników tego gremium przyjęto i stosowano); wśród nich znalazły się trzy – pierwsze w całej historii krakowskiej, szeroko pojętej reprezentacji miejskiej – kobiety. Członkiniami Rady Przybocznej zostały:
Bronisława BOBROWSKA (3200)
członkini Rady Przybocznej 18.02–27.06.1931,
nauczycielka, działaczka oświatowa, socjalistyczna, niepodległościowa i feministyczna,
współzałożycielka krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci,
żona Emila BOBROWSKIEGO (2859),
po raz pierwszy w reprezentacji miejskiej
Maria KOSTRZEWSKA (3226)
członkini Rady Przybocznej 18.02–27.06.1931,
właścicielka zakładu przemysłowego,
przewodnicząca Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet,
po raz pierwszy w reprezentacji miejskiej
Zofia PRZYBYLSKA (3238)
członkini Rady Przybocznej 18.02–27.06.1931,
dyrektorka seminarium żeńskiego,
po raz pierwszy w reprezentacji miejskiej
* z nominacji do Tymczasowej Rady Miejskiej – lata 1931–1933
Z dniem 27 czerwca 1931 roku wojewoda krakowski powołał do życia Tymczasową Radę Miejską, nominując do jej składu 127 osób, tytułowanych radcami miejskimi. Ta „tymczasowość” wiązała się z oczekiwaniem na zakończenie toczących się w Sejmie II RP prac nad ustawą samorządową zwaną później scaleniową. Zakres i tryb działania Tymczasowej Rady Miejskiej odpowiadały Radzie Miejskiej rozwiązanej w 1931 roku. W składzie znalazły się trzy kobiety już wcześniej powołane do Rady Przybocznej:
Bronisława BOBROWSKA (3200)
radczyni miejska w Tymczasowej Radzie Miasta 27.06.1931–27.11.1933,
wcześniej w Radzie Przybocznej
(zob. wyżej)
Maria KOSTRZEWSKA (3226)
radczyni miejska w Tymczasowej Radzie Miasta 27.06.1931–27.11.1933,
wcześniej w Radzie Przybocznej (zob. wyżej)
Zofia PRZYBYLSKA (3238)
radczyni miejska w Tymczasowej Radzie Miasta 27.06.1931–27.11.1933,
wcześniej w Radzie Przybocznej
(zob. wyżej)
Odnotujmy, że już w trakcie trwania kadencji Tymczasowej Rady Miejskiej do jej składu wojewoda dokooptował jeszcze jedną kobietę:
Urszula ŁUBIEŃSKA (3334)
radczyni miejska w Tymczasowej Radzie Miasta 1.06–27.11.1933,
dokooptowana do składu, ślubowanie 1.06.1933,
po raz pierwszy w reprezentacji miejskiej
Dla porządku dodajmy także, że wojewoda powołał do pierwotnego składu Tymczasowej Rady Miejskiej także przewodniczącą Stowarzyszenia „Ogniska Pracy” Elizę Frenklową, ale ta nominacji nie przyjęła.
* z kooptacji do Rady Miejskiej pierwszej kadencji – lata 1933–1939
Działalność Tymczasowej Rady Miejskiej ustała z ostatnim jej posiedzeniem 27 listopada 1933 roku, a już 10 grudnia tegoż roku odbyły się – w oparciu o wspomnianą ustawę scaleniową – wybory do Rady Miejskiej tej kadencji. Wybierano radnych (takie nazewnictwo wprowadziła ustawa w miejsce radcy miejskiego), tworzących to gremium, oraz zastępców radnych, wchodzących do jego składu w przypadku zwolnienia się mandatu. W wyborach tych żadna z kandydujących kobiet nie weszła bezpośrednio do Rady, natomiast kilka z nich uzyskało status zastępcy radnego. Z tego grona z czasem trzy osoby zajęły zwolnione miejsca, stając się z tą chwilą pełnoprawnymi radnymi. Dwie z nich zasiadały już wcześniej w reprezentacji miejskiej, o czym była mowa, dla trzeciej był to natomiast debiut.
Bronisława BOBROWSKA (3200)
radna w Radzie Miejskiej pierwszej kadencji,
od kooptacji przed 1.03.1934 do końca kadencji 7.12.1938,
mandat po radnym Auguście CHANIE (3278)
z okręgu wyborczego dla Wesołej i Warszawskiego, z listy 1 – BBPG (BBWR),
wcześniej w Radzie Przybocznej i Tymczasowej Radzie Miejskiej
(zob. wyżej)
Maria KOSTRZEWSKA (3226)
radna w Radzie Miejskiej pierwszej kadencji,
od kooptacji przed 1.03.1934 do końca kadencji 7.12.1938,
mandat po radnym Mieczysławie KAPLICKIM (2887)
z okręgu wyborczego Śródmieście, z listy 1 – BBPG (BBWR),
wcześniej w Radzie Przybocznej i Tymczasowej Radzie Miejskiej
(zob. wyżej)
Stanisława RYCHŁOWSKA (3442)
radna w Radzie Miejskiej pierwszej kadencji,
od kooptacji przed 1.03.1934 do śmierci przed 16.03.1937 w trakcie kadencji, mandat po radnym Stanisławie BURTANIE (3017)
z okręgu wyborczego Kleparz, z listy 1 – BBPG (BBWR),
po raz pierwszy w reprezentacji miejskiej
* z bezpośredniego wyboru do Rady Miejskiej drugiej kadencji – lata 1938/1939
Wybory do Rady Miejskiej przeprowadzono 18 grudnia 1938 roku; kadencję tę zainaugurowało posiedzenie Rady 16 stycznia 1939 roku, jednak już w połowie września działalność tego organu wygasła z powodu wojny. W wyniku wyborów w Radzie na fotelu radnej zasiadła tylko jedna kobieta. Kandydowała pod nazwiskiem Sowówna, ale latem 1939 roku odeszła od brzmienia wskazującego na stan panieński i urzędowo ustaliła nazwisko jako Sowa. Weszła ona w skład Rady Miejskiej, czyli pełnoprawnego organu samorządowego. Mandat zyskała wskutek wygranej w procedurze wyborczej, i to wygranej dającej go wprost. Nie była pierwszą kobietą w krakowskiej reprezentacji miejskiej, ale z podanych tu względów Anielę Sowę można uznać za pierwszą w historii krakowskiego samorządu radną spełniającą wszelkie najostrzejsze rygory, jakie mogą być stawiane przy poszukiwaniu pierwszeństwa.
Aniela SOWÓWNA,
od 1939 roku SOWA (3541)
radna w Radzie Miejskiej drugiej kadencji, skróconej, 16.01. – 2. poł. 09.1939,
nauczycielka szkół średnich, wizytatorka szkolna,
wybrana w okręgu III dla dzielnic katastralnych Czarna Wieś i Nowa Wieś
oraz części Piasków i Łobzowa, z listy wyborczej 3 Polskiego Bloku
Katolickiego i Chrześcijańsko-Narodowego Frontu Samorządowego,
po raz pierwszy w reprezentacji miejskiej
II. KOBIETY W FOTELACH PREZYDIALNYCH
* w radzie narodowej okresu Polski Ludowej – zastępcy przewodniczącego
W nowej, powojennej rzeczywistości dawny samorząd lokalny zastąpiony został fasadowym systemem rad narodowych, w którym w rzeczywistości instancje partyjne sterowały składem organów mających reprezentować mieszkańców. W tych odległych od samorządowych zasad gremiach zasiadało, w przeciwieństwie do okresu przedwojennego, wiele kobiet, co było efektem między innymi powszechnie postępującej emancypacji. W Krakowie pięciu z nich powierzono funkcję zastępcy przewodniczącego rady narodowej – to niewiele, jak na 45-letnią historię tej szermującej hasłami awansu społecznego kobiet formacji ustrojowej. Były to:
 Izabela MARZEC (3608) (także: MARCÓWNA i MARZEC-STYRNA) radna w MRN i RNMK w latach 1948–1973, reprezentantka SD, zastępca przewodniczącego rady narodowej w latach 1948–1950 |
 Maria NOSARZEWSKA (3620) radna w MRN i RNMK w latach 1948–1969, reprezentantka SD, zastępca przewodniczącego prezydium rady narodowej w latach 1950–1951 |
 Eugenia PIOTROWSKA (4725) radna w RNMK w latach 1973–1988, bezpartyjna, zastępca przewodniczącego rady narodowej w latach 1983–1988 |
 Zofia MISIEWICZ (5356) radna w RNMK w latach 1984–1990, reprezentantka ZSL, zastępca przewodniczącego rady narodowej w latach 1988–1990
|
 Jolanta KRUPIŃSKA (5448) radna w RNMK w latach 1988–1990, zastępca przewodniczącego rady narodowej w latach 1988–1990 |
• w odrodzonej Radzie Miasta Krakowa w III Rzeczypospolitej do roku 2022 – wiceprzewodniczące
Przełom ustrojowy lat 1989–1990 przywrócił samorządność lokalną. 27 maja 1990 roku odbyły się pierwsze od 1938 roku demokratyczne wybory do Rady Miasta Krakowa – odradzającej się tym aktem. Od jej I kadencji do końca roku 2022 (kadencja VIII) w fotelach radnych miasta zasiadło 298 osób (niektórzy więcej niż jeden raz). W tej liczbie znajdują się 53 kobiety (17,8%) oraz 245 mężczyzn (82,2%). Spośród kobiet-radnych jedna przewodniczyła Radzie, o czym dalej, natomiast pięć pełniło, każda w swoim czasie, funkcję wiceprzewodniczącej Rady:
 Wanda ZACHAREWICZ- -BIAŁOWĄS (5647) radna w latach 1990–1994 i 1999–2002, Klub Platforma Obywatelska, wiceprzewodnicząca RMK w latach 1993–1994 |
 Katarzyna MATUSIK-LIPIEC (6050) radna w latach 2006–2007, Klub Platforma Ob ywatelska RP, wiceprzewodnicząca RMK w latach 2006–2007 |
 Marta PATENA (5921) radna w latach 1998–2002 i 2006–2018, Klub Platforma Obywatelska RP, wiceprzewodnicząca RMK w latach 2007–2010 |
 Elżbieta SIEJA (6052) radna w latach 2006–2010, niezrzeszona w klubie radnych, wiceprzewodnicząca RMK w 2010 roku |
 Małgorzata JANTOS (5986) radna nieprzerwanie od 2002 roku, Klub Platforma Obywatelska RP, wiceprzewodnicząca RMK w latach 2010–2014 |
• pierwsza przewodnicząca organu reprezentacji miejskiej w historii krakowskiego przedstawicielstwa – przewodnicząca Rady Miasta Krakowa
Przez 230 lat historii krakowskiej reprezentacji miejskiej (1792– –2022, nie licząc okresu staropolskiego) fotele przewodniczących różnych organów przedstawicielskich zajmowały 64 osoby. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje pierwsza, i jak do tej pory jedyna, kobieta. Ten wyłom w trwałej regule męskiej obsady czołowego miejsca w kolegialnej reprezentacji miejskiej nastąpił dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku, jesienią 2007 roku, w trakcie V kadencji Rady Miasta Krakowa, gdy przewodniczącą Rady została wybrana radna Małgorzata Radwan-Ballada (nr 5820). Funkcję tę pełniła przez dwa lata i dwa miesiące, przed końcem kadencji oddając ją w ręce następcy. Kolejne kadencje Rady, do zamknięcia niniejszego tomu z końcem 2022 roku, nie przyniosły ponownego kobiecego przewodniczenia temu gremium.
Małgorzata RADWAN-BALLADA (5820)
radna RMK kadencji II, III, IV i V – w latach 1994–2010,
Klub Radnych Platforma Obywatelska RP,
pierwsza i do roku 2022 jedyna kobieta – przewodnicząca RMK
pełniła tę funkcję w kadencji V od 30.10.2007 do 16.12.2009,
od 2010 roku radna w Sejmiku Województwa Małopolskiego, w kadencji 2014–2018 jego wiceprzewodnicząca
Na fotografii radna Małgorzata RADWAN-BALLADA (nr 5820) w miesiąc po objęciu przewodniczenia
Radzie Miasta Krakowa – dokonuje aktu zamknięcia uroczystej sesji Rady zwołanej 28 listopada 2007 roku
dla uczczenia pamięci radnego Stanisława WYSPIAŃSKIEGO (nr 2509); nieco wcześniej, 7 listopada
tegoż roku, Rada Miasta Krakowa powołała Wyspiańskiego na patrona
swojej sali obrad w Pałacu Wielopolskich (por. s. 766–767).
 |
 |
Pierwsza i ostatnia strona dyplomu potwierdzającego tytuł honorowego obywatela miasta Krakowa, wręczonego Mikołajowi ZYBLIKIEWICZOWI (nr 1746) 17 lutego 1881 roku w ślad za uchwałą Rady Miejskiej podjętą 1 lutego tegoż roku w sprawie nadania tej godności ustępującemu wówczas prezydentowi Krakowa.
