HISTORIA KRAKOWSKA

NOWE USTALENIA

Historia krakowskiego honorowego obywatelstwa rozpoczęła się nie w 1850, lecz w 1818 r., dzięki czemu lista uhonorowanych ulega wzbogaceniu o 29 postaci z okresu Wolnego Miasta Krakowa, do tej pory niedostrzeganych.

  Pierwszym honorowym obywatelem Krakowa obdarzonym tym tytułem 28 maja 1818 r. przez Senat Rządzący Wolnego Miasta Krakowa był hr. Ioannis Antonios Kapodistrias, minister spraw zagranicznych cesarza Rosji i króla Polski, protektor Krakowa jeszcze na kongresie wiedeńskim w 1815 r., przyszły (od 1828 r.), gubernator – prezydent niepodległej Republiki Greckiej, na trwałe wpisany do grona czołowych greckich bohaterów narodowych.

  Na drugim miejscu Senat w tej samej uchwale z 28 maja 1818 r. wyróżnił godnością honorowego obywatela hr. Ignacego Sobolewskiego, ministra sekretarza stanu w służbie tego samego cesarza, także protektora Krakowa w okresie tworzenia Wolnego Miasta, od 1825 r. ministra sprawiedliwości w Petersburgu.

  Trzecie honorowe obywatelstwo Senat nadał 6 lipca 1818 r. księciu Henrykowi Lubomirskiemu, byłemu prefektowi Departamentu Krakowskiego Księstwa Warszawskiego pod rozkazami księcia Józefa Poniatowskiego; w przyszłości swoim darem stworzy on podwaliny lwowskiego Ossolineum.

  Kolejne tytuły Senat nadawał do roku 1843, łącznie przyznając ich – jak już wskazano – 29.

  Jak Kraków ze swoim rokiem 1818 jako początkową datą nadawania honorowego obywatelstwa sytuuje się na tle innych miast, obrazuje poniższe zestawienie: 

Źródło: internetowe strony miejskie przywołanych miast.

Nowe ustalenia wpływają na ogólną liczbę nadanych do tej pory w Krakowie honorowych obywatelstw – aktualizuje to kolejne zestawienie:

Nie znaleziono śladów nadawania honorowego obywatelstwa w okresie przynależności Krakowa do Księstwa Warszawskiego w latach 1809–1815, w czasie krótkiej działalności Rady Municypalnej. A kandydat do tego tytułu był wtedy pierwszoplanowy: to księciu Józef Poniatowski, wyzwoliciel miasta z 1809 r., długo przebywający w Krakowie i to w blasku wielkiej popularności. Inaczej potoczyły się losy księcia, Rady, Księstwa Warszawskiego i na koniec Krakowa. Miasto w tamtym czasie zdążyło jedynie przekazać Poniatowskiemu uroczysty adres.

  Odmiennie rzecz się ma z okresem Wolnego Miasta Krakowa z lat 1815–1846. Analiza akt wykazała, że od roku 1818 mamy do czynienia z praktyką konsekwentnego stosowania tej formy wyróżnienia. Kluczem okazała się odnaleziona w czeluściach archiwalnych zasobów Księga obywatelska… (ANK, sygn. WM 622), w której zapisywano obywatelstwa, co do których decyzje podejmował Senat. Stwierdzono tam istnienie grupy postaci, w przypadku których trudno przyjąć, aby starały się o obywatelskie zamieszkanie w Krakowie (ze wspomnianym już Ioannisem Antoniosem Kapodistriasem na czele).

Przód okładziny i pierwsza strona urzędowego spisu Księga obywatelska obejmująca imiona osób, które z mocy uchwał Senatu Wolnego Miasta Krakowa z Okręgiem prawo obywatelstwa kraju tego po epoce ogłoszenia politycznego bytu jego uzyskały; tu zapisywane były trzy kategorie obywatelstw zastrzeżone do wyłącznej właściwości Senatu: (1) obywatelstwa nadawane z urzędu za zasługi, tj. honorowe, (2) obywatelstwa „zwykłe” na wniosek, ale ze zwolnieniem z normalnie obowiązujących rygorów czasu zamieszkiwania w Krakowie i posiadania tu własności, oraz (3) obywatelstwa dla wnioskodawców izraelitów. Wszystkie wpisy obejmują kategorię pierwszą – są tam zapisani pierwsi honorowi obywatele Krakowa: siedmiu uhonorowanych w roku 1818 i dwóch pierwszych z szeregu uhonorowanych w roku 1819.

Księga ta poprowadziła do Protokołów Obrad Senatu Rządzącego Wolnego Miasta Krakowa (ANK, sygn. WMK IV 4-32). Dokumenty te, obejmujące lata 1818–1843, skonstruowane są co do zasady w jednolity sposób, który niech zobrazuje pierwsza najstarsza w tej grupie uchwała:

[28 maja 1818 r.]

No Obrad 806

Dziennika Głównego 1488

Przedmiot

Prezes Senatu wnosi aby w dowód wdzięczności za wstawianie się do Tronu Cesarza WszechRosji JW Hrabiego Capodistria i Ignacego Sobolewskiego Ministrów tego Monarchy, tymże Prawo Obywatelstwa WMKra i Jego Okręgu udzielonym było.

Uchwalono

Wydać powyżej rzeczonym Ministrom Prawa Obywatelstwa i podziękować już za robione interesowanie się o dobro tutej- szego Kraju (ANK, sygn. WMK IV-4, s. 208).

W następnych uchwałach dotyczących tego przedmiotu pojawiają się sformułowania odnoszące się do dyplomów, np. Stosowne dyplomata z Kancelarii Senatu wydać, oraz podkreślające nieodpłatność, np. aby Prawo Obywatelstwa bezpłatne ofiarowanym było (ANK, sygn. WMK IV 5, s. 267–268).

  To nic innego jak honorowe obywatelstwo. Spełnione są kryteria – cechy, o których wcześniej była mowa: działanie z urzędu, a nie na wniosek zainteresowanego, nadanie w podzięce za wymienione zasługi oraz nieodpłatność.

  Już podkreślano, że nie jest problemem używanie wówczas przez Senat terminu „obywatelstwo” bez przymiotnika „honorowe” – nazwą tą jeszcze długo określano oba rodzaje obywatelstwa, natomiast o ich kwalifikacji decydowała treść, a nie terminologia.

  Senat działał w oparciu o Konstytucję Wolnego Miasta Krakowa z 1818 r., szczątkowo regulującą sprawy obywatelstwa:

[art. 3] Po przemięszkanych pięciu latach przy sprawowaniu się nie naganném, i po nabyciu własności, cudzoziemcy będą używać Praw społecznych i politycznych, i będą mogli bydź mianowanemi na Urzędy publiczne. Senat iednakże mocen iest przeciąg ten czasu skrócić, lub z własney woli nadać prawo Obywatelstwa iakiemu bądź Cudzoziemcowi.

Postanowienie to dawało Senatowi kompetencję do nadawania obywatelstwa każdemu cudzoziemcowi z własnej inicjatywy  i według własnego uznania – w tej kategorii mieści się obywatelstw honorowe. Ale konstytucja nie wprowadzała terminu innego niż „obywatelstwo”, a zapewne Senat tej litery prawa trzymał się.

  Natomiast pojęcie honorowego obywatelstwa funkcjonowało już w obiegu nieurzędowym. Znajdujemy je w notkach prasowych, czego przykładem jest publikowana tutaj notka z „Gazety Lwowskiej” z 1820 r., nr 23, informująca o trzech honorowych obywatelach Wolnego Miasta Krakowa z roku 1819. Nie ma wątpliwości, że w tym okresie interesująca nas grupa obywatelstw była postrzegana w publicznym odbiorze zgodnie z intencją Senatu jako obywatelstwa honorowe – bez względu na niedopowiedzenia wynikające z samej nazwy. Potwierdzenie tego znajdujemy nie tylko w ówczesnej prasie, ale także przykładowo w biogramach, notach pośmiertnych czy wspomnieniach dotyczących po- szczególnych postaci, w których honorowe obywatelstwo WMK (właśnie pod taką pełną nazwą) wzmiankowane było jako jedno z wyróżnień, których dostąpiła dana oso- ba – niech jednym z wielu możliwych przykładów będzie nota wspomnieniowa dotycząca barona Wilhelma von Pflügla, honorowego obywatela WMK z 1833 r., zamieszczona w „Wiener Zeitung” z 1870 r., nr 69, gdzie dla przyznania honorowego obywatelstwa użyto niepozostawiającego wątpliwości określenia Ertheilung des Ehrenbürgerrechtes. Z innych źródeł przywołajmy Szematyzmy galicyjskie – przykładowo w rocznikach z lat 1841–1851 przy nazwisku gen. Leopolda Herberta, komendanta korpusu kawalerii, honorowego obywatela WMK z 1819 r., podawane jest wśród posiadanych wyróżnień Ehrenbürger der Stadt Krakau.

I jeszcze problem: otóż Wolne Miasto Kraków i Jego Okręg stanowiło pewien „wybryk” ustrojowy, sztuczny twór ukryty pod formułą państwa-miasta. Formalnie usytuowano je na arenie międzynarodowej, ale przecież państwem, także w ówczesnym, normalnym rozumieniu, nie było. Jednocześnie samo dotychczasowe miasto Kraków pozbawiono pod- stawowych cech własnej municypalności, przede wszystkim dotychczasowych granic, które zostały zastąpione granicami całego tworu, czyli organizmu miejskiego wraz z jego okręgiem. Dotychczasowe miasto jako jednostka ustrojowa prze- stało istnieć – zniknęły organy szczebla miejskiego, w ich miejsce weszły organy „ogólnopaństwowe”, właściwe dla obszaru miasta w dotychczasowym rozumieniu oraz wyznaczonych nową granicą terenów stanowiących okręg tego miasta. Rolę rady miejskiej przejęło Zgromadzenie Reprezentantów, zaś rolę prezydenta i zarządu miejskiego – Senat Rządzący z prezesem na czele, ale w poszerzonej właściwości terytorialnej w stosunku do dawnych organów miejskich. Dawny obszar miasta, teraz pozbawiony swoich granic oraz odrębnych instytucji, pokryty został siecią 11 gmin miejskich ze swoimi granicami i swoimi organami (na terenie okręgu były to gminy wiejskie).

  W konsekwencji nie było wówczas odrębnego obywatelstwa zwyczajnego dla Krakowa i odrębnego dla terenów z jego okręgu – było jedno obywatelstwo Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu. Tkwił w nim walor obywatelstwa zarówno quasi-państwowego, jak i lokalnego, miejskiego krakowskiego i terenów miastu w dotychczasowym rozumieniu przyległych. Analogicznie trzeba potraktować kwestię obywatelstwa honorowego.

  Gdyby ówczesny twór ustrojowy (zwany też – dla wyeksponowania „nobilitującego” statusu międzynarodowego – Rzeczpospolitą Krakowską) złożony był z gminy Kraków oraz odrębnych gmin z terenu okręgu, wówczas obywatelstwa honorowe nadawane przez Senat byłyby samoistnym, odmiennym od miejsko-krakowskiego honorem. Ale, jak zaznaczono, tak nie było. I miejskość 11 gmin miejskich i małomiasteczkowość oraz wiejskość gmin z te- renu okręgu konsumowała usytuowana na szczeblu „państwowym” konstrukcja państwa-miasta. To wszystko upoważnia do pełnego uznawania obywatelstwa honorowego Wolnego Miasta Krakowa i Jego Okręgu za po prostu obywatelstwo honorowe Krakowa, bez względu na to, czy uznamy je za tytuł „państwowy”, czy miejski. Taka uroda sztucznych, ułomnych quasi-państw w istocie będących miastami, że wszystko jest w nich ustrojowo pomieszane, a granice między tym, co „państwowe”, a tym, co „miejskie”, zacierają się albo – lepiej powiedzieć – po prostu stają się praktycznie nieistotne.

  Przedstawione tu nowe ustalenia uzupełniające listę honorowych obywateli o osoby odznaczone w okresie Wolnego Miasta Krakowa są wynikiem poszukiwań prowadzonych wspólnie przez dr Kamilę Follprecht, dr Agnieszkę Staniszewską i piszącego te słowa. O ile ten działający ad hoc ze- spół odnalazł zapomnianych honorowych obywateli Krak wa z pierwszej połowy XIX w., o tyle nie odpowie na pytanie, dlaczego stało się to tak późno w stosunku do innych obszarów badań nad historią Krakowa.