Monogram kazimierzowki

  Otwieramy tu kolejną kategorię symboli miasta, tym razem niesformalizowanych, czyli nieobjętych miejskimi regulacjami. Ich paleta jest szeroka, jej granice wyznacza odpowiedź na proste pytanie: jakie znaki są utożsamiane z Krakowem, identyfikują go i wyobrażają nasze miasto, i to w skali nie lokalnej czy regionalnej, lecz także powszechnej.

  W albumie ujęto dwa symbole z tego kręgu: monogram kazimierzowski i klucze do bram miasta. Ten pierwszy wybrano ze względu na powszechność skojarzenia z Krakowem oraz historycznie ciekawą przemianę „zewnętrznego rozumienia” tego znaku. Chodzi mianowicie o pisany klasyczną, gotycką majuskułą ukoronowany monogram króla Kazimierza Wielkiego – charakterystyczną, rozpoznawalną literę „K” z koroną.

  Symbol ten jest najlepiej znany z drzwi do katedry na Wawelu. Te zachowane średniowieczne, drewniane wrota obite są żelazną, kutą blachą, ozdobioną wielokrotnie powtarzanym monogramem kazimierzowskim w rombowym układzie. Drzwi były darem od króla ofiarowanym na okoliczność konsekracji katedry w 1364 r. (zob. il. 260–261). Monogram spotkać możemy na wielu artefaktach z tej epoki, m.in. na monetach bitych przez Kazimierza Wielkiego (zob. il. 262–263).

  Gdy w roku 1335 władca ten dokonał lokacji samodzielnego miasta Kazimierz, wchodzącego w skład trójmiasta Kraków–Kazimierz– Kleparz, nowo powstały ośrodek miejski przyjął do pola swojej pieczęci królewski monogram, a następnie wprowadził go do swojego herbu. Znak ten symbolizował miasto Kazimierz przy Krakowie przez cały okres jego samodzielności miejskiej, trwającej przez prawie 470 lat, formalnie do 1802 r. (zob. il. 264–267).

  Mieliśmy zatem dwie konotacje skojarzeniowe związane z ukoronowanym monogramem „K”: pierwotną, źródłową, związaną z osobą Kazimierza Wielkiego oraz pochodną w stosunku do tej pierwszej, związaną z miastem Kazimierz. Bez wątpienia w świadomości mieszkańców ówczesnej aglomeracji krakowskiej

 takie interpretacje owego symbolu trwały przez wieki i w takiej postaci weszły w XIX stulecie – z czasem jednak gotycka litera „K” z koroną coraz powszechniej zaczęła być kojarzona z inicjałem nazwy „Kraków”. Nie sposób jednoznacznie określić, kiedy rozpoczął się proces zmiany znaczenia kazimierzowskiego inicjału w powszechnym odbiorze. Czy był to schyłek XIX w., czy pierwsza połowa wieku XX (zob. il. 268–273)? Dla nas istotny jest tutaj efekt w postaci coraz mocniej zakorzenionego, co najmniej od drugiej połowy XX w., powszechnego utożsamiania monogramu „K” z miastem Krakowem. Zatem z narodzinami kolejnego znaku–symbolu naszego miasta. Tego rodzaju przekształcenia świadomościowe to długotrwałe procesy, możemy jednak stwierdzić, że te narodziny, to przekształcenie znaczenia już nastąpiło i stary znak w nowym znaczeniu po prostu żyje swoim samodzielnym życiem, symbolizując Kraków (zob. il. 274–312).

(260–261) W barokowym, marmurowym portalu katedry wawelskiej zachowały się oryginalne, średniowieczne drewniane drzwi obite żelazną, kutą blachą, dar króla Kazimierza Wielkiego w okresie konsekracji katedry, która to konsekracja miała miejsce 28 marca 1364 r. Drzwi zostały ozdobione wielokrotnie powtarzanym monogramem „K” odnoszącym się do fundatora – literę zapisano klasyczną, gotycką majuskułą z dodaną koroną królewską; w 2014 r. przywrócono dawny, średniowieczny kolor malachitowy, potwierdzony wzmianką z XVII w. (z zasobów UMK)

(262–263) Kwartnik (półgrosz) ruski bity dla Rusi Halicko-Włodzimierskiej po jej zdobyciu w 1340 r. przez Kazimierza Wielkiego (miedź, średnica 24,4 mm). Na awersie ukoronowany królewski monogram „K”, w otoku napis: REGIS POLONIE K ([moneta] Króla Polski K[azimierza]), z kolei na rewersie wspięty lew, dawny herb książąt halicko-włodzimierskich, po zajęciu tych ziem włączony do zespołu herbów ziemskich Korony, w otoku napis: MONETA DOI RVCSIE K (moneta pana Rusi K[azimierza]) (MNK, nr inw. VII-P-2623)

(264–265) Herb samodzielnego miasta Kazimierza przy Krakowie przedstawiający ukoronowany królewski monogram „K” lokującego miasto w 1335 r. Kazimierza Wielkiego, wraz z powtórzonymi po bokach monogramu królewskimi, ukoronowanymi głowami. Herby te zamieszczono na widocznej tu pieczęci sądu ławniczego miasta Kazimierza z dokumentu wystawionego w 1400 r. oraz miejskiej pieczęci radzieckiej z dokumentu wystawionego w 1788 r. (ANK, perg. 124 oraz ANK, K 364, s. 111)

(266–267) Gotyckie żebrowane sklepienie w zakrystii kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty w Krakowie na Kazimierzu – zworniki sklepienia ozdobione m.in. ukoronowanymi królewskimi monogramami „K”; sklepienie datowane na połowę XV w. lub przełom wieków XV i XVI (z zasobów UMK)

(269–270) Pieczęć założonego w 1896 r. i nieprzerwanie działającego z rzeczywistym pożytkiem dla miasta Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa; stempel mosiężny, o średnicy 55 mm, widok całego tłoku oraz zwierciadlane odbicie stempla. W centralnym polu widnieje ukoronowany królewski monogram „K” (z zasobów TMHiZK)

(271–273) Przedstawiona na poprzednich ilustracjach pieczęć stała się jednym ze znaków rozpoznawczych Towarzystwa (dzisiaj to jego logotyp). Znak ten na wydawanej od 1897 r. serii „Biblioteka Krakowska” po raz pierwszy pojawił się w roku 1937. W grafice wydawnictw Towarzystwa ukoronowany królewski monogram „K” był też wykorzystywany samodzielnie, ostatnio na okładce pozycji Reformacja w Krakowie (XVI–XVII wiek) pod red. Zdzisława Nogi, wydanej przez Towarzystwo w 2018 r. (z zasobów TMHiZK oraz prywatnych)

(275–276) Sztandar Cechu Szewców Krakowskich ufundowany w 1987 r. oraz powiększenie fragmentu ze znakiem „K” (z zasobów cechowych)

(277–278) Sztandary Zespołu Szkół Łączności w Krakowie im. Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku działającego od 1945 r. oraz Branży Usług Krakowskiej Kongregacji Kupieckiej, ufundowany w 1997 r. (z zasobów ZSŁ oraz KKK)

(279–280) Sztandary Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie, ufundowany w 1995 r., oraz Zarządu Okręgowego Polskiego Związku Łowieckiego w Krakowie (z zasobów RDLP oraz ZOPZŁ)

(281–282) Medal upamiętniający inauguracyjne posiedzenie Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, które odbyło się w Sali Senatorskiej na Wawelu 18 grudnia 1978 r. (mosiądz, średnica 55 mm). Na rewersie orzeł z okresu PRL trzymający w pazurach plakietę z ukoronowanym królewskim monogramem „K” – po graficznej przeróbce monogram ten stanie się znakiem Komitetu (ze zbiorów prywatnych)

(284–285) Odznaka Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa na szpili wykorzystująca nie znak tego Komitetu (zob. il. 283), lecz bezpośrednio królewski monogram „K”; obok odznaki – rewers medalu wybitego w 1985 r. w związku z jubileuszem Apolinarego Kozuba, przewodniczącego Rady Narodowej Miasta Krakowa i sekretarza Społecznego Komitetu – na medalu tym znak organizacji (ze zbiorów SKOZK)

(286–287) Medal wybity w 1988 r., w dziesięciolecie utworzenia Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, wręczany jako wyraz podziękowania za zaangażowanie. Na awersie skarbonka z królewskim monogramem „K” (zob. il. 288–289), na rewersie znak Komitetu bezpośrednio nawiązujący do tego monogramu (ze zbiorów SKOZK)

(290–291) Ukoronowany monogram królewski „K” jako główny motyw odznaki przewodnickiej Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Turystyczno- Krajoznawczego oraz Srebrnej Odznaki „Przyjaciel Krakowa” Koła Grodzkiego Oddziału Krakowskiego PTTK (ze zbiorów OK PTTK i KG OK PTTK)

(292) Ten sam królewsko-krakowski monogram na odznace przewodnickiej innej organizacji przewodników miejskich – Stowarzyszenia Przewodników Turystycznych w Krakowie (ze zbiorów SPT)

(293–294) Ukoronowany monogram królewski „K” jako znak miasta Krakowa na odznakach wojskowych: z lewej strony odznaka 2 Korpusu Zmechanizowanego im. gen. Władysława Andersa, sformowanego w Krakowie w 2002 r., rozformowanego w roku 2014, z prawej strony odznaka następcy 2 Korpusu, tj. Centrum Operacji Lądowych – Dowództwa Komponentu Lądowego im. gen. Władysława Andersa z siedzibą w Krakowie (z zasobów wojskowych DKL)

(295–296) Znak miasta Krakowa w postaci ukoronowanego monogramu królewskiego „K” na odznakach rozpoznawczych Centrum Operacji Lądowych – Dowództwa Komponentu Lądowego im. gen. Władysława Andersa z siedzibą w Krakowie (z zasobów wojskowych DKL)

(297–298) Ukoronowany monogram „K” wykorzystany na awersie wybitego w 2005 r. medalu Samorządnej Wspólnoty Kupców Sukiennice „Kram” Krakowskiej Kongregacji Kupieckiej (ze zbiorów KKK)

(299–300) Monogram „K” z koroną na awersie pochodzącego z 1988 r. medalu zasłużonych dla Spółdzielni Rzemieślniczej Malarzy i Budowlanych „Dekoracja” (ze zbiorów MIRiP)

(302–303) Plansza krakowskiej, regionalnej stacji telewizyjnej z motywem z okucia drzwi katedry wawelskiej wykorzystywana była w oprawie graficznej od 1961 r., w różnych kolejnych swoich odmianach przetrwała do końca roku 2010

(304–306) Miejsce dawnych, tradycyjnych plansz telewizji regionalnych zajęły logotypy – tu kilka przykładów uwidaczniających konsekwentne wykorzystywanie motywu monogramu królewskiego „K”

(307–312) Wiele krakowskich instytucji, organizacji czy firm stosuje w pisowni swoich nazw lub grafice znaków firmowych i logotypów zaczerpniętą z wejścia do katedry wawelskiej literę „K” z koroną, która z czasem zaczęła symbolizować miasto Kraków – tu kilka aktualnych przykładów