Magistrat ogólny ( rada miejska ) i zgromadzenie...

MAGISTRAT OGÓLNY (RADA MIEJSKA)

I ZGROMADZENIE MIEJSCOWE OGÓLNE

W ROKU 1792

Kontekst ogólny

Był to schyłkowy okres czasów staropolskich i Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie), po I rozbiorze Polski w 1772 roku między Prusy, Rosję i Austrię. Panował wówczas ostatni król Stanisław August Poniatowski. W latach 1788–1792 działał reformatorski Sejm Wielki (Czteroletni), który w 1791 roku uchwalił pierwszą polską konstytucję, a także ustawę o miastach. Po zawiązaniu w kwietniu 1792 roku konfederacji targowickiej reformy jednak upadły.

Kraków i jego ustrój

Dotychczasowy, aktualny przez wieki obszar miasta ograniczony obwarowaniami miejskimi (linia dzisiejszych Plant) został zasadniczo poszerzony przez włączenie do granic Krakowa 2 odrębnych do tej pory miast Kazimierza i Kleparza, 14 jurydyk terytorialnie związanych z miastem oraz w całości lub w części szeregu wsi przykrakowskich. Powstał nowy organizm miejski o powierzchni poszerzonej z dotychczasowych ok. 0,85 km2 do ponad 9 km2, zaludnionych przez ok. 25 000 mieszkańcow. Miasto funkcjonowało pod nazwą „Królewskie, Wolne, Stołeczne i Wydziałowe Miasto Kraków” („królewskie” – bo lokowane przez władcę, tj. nie prywatne i nie duchowne, „wolne” – bo autonomiczne, z władzą wybieraną przez mieszkańców, „stołeczne” – w nawiązaniu do tradycji na mocy specjalnego zezwolenia, „wydziałowe” – bo będące siedzibą Sądu Apelacyjnego właściwego dla wydziału sądowego złożonego z Krakowa i innych małopolskich miast i miasteczek).

  Nastąpiło wówczas zerwanie z 535-letnimi, nieprzerwanymi rządami prawa magdeburskiego. Na mocy ustaw Sejmu Czteroletniego próbowano unowocześnić ustrój miejski i wdrożyć zaczątki postępowej zasady rozdziału władz oraz mechanizmów demokratyzacji w postaci systemu wyborczego. Oddzielono władzę sądową od uchwałodawczo-wykonawczej; w obrębie tej ostatniej w miejsce dawnych burmistrzów rotacyjnych ustanowiono nowy urząd prezydenta miasta (już co do zasady ustrojowo bliski dzisiejszemu). Głównym organem był Magistrat Ogólny złożony z 10 osób, w tym prezydenta, radnego-wiceprezydenta i radnych. Pochodzili oni z wyborów pośrednich: ogół krakowskich posesjonatów wybierał na 2-letnią kadencję 60 tzw. gminnych, którzy tworzyli Zgromadzenie Ogólne Miejscowe (także Zgromadzenie Gminnych) wybierające Magistrat Ogólny, w tym prezy­denta i wiceprezydenta. W trakcie kadencji Zgromadzenie to miało być zwoływane w celu uchwalania podatków. Magistrat Ogólny nie był niczym innym jak radą miejską (Noga 2008, s. 175). Nazwa „magistrat” była używana w odniesieniu do rady miejskiej już wcześniej, w okresie staropolskim i nie można jej mylić ze znaczeniem pojęcia „magistrat” utrwalonym od czasów zaboru do dzisiaj (pełniący funkcje wykonawczo-administracyjne zespół urzędniczy z prezydentem na czele). Znacznie poszerzony obszar miasta podzielono na cztery cyrkuły: Krakowski, Kazimierski, Garbarski i Kleparski – w cyrkułach działali burmistrzowie cyrkułowi z ich aparatami urzędniczymi oraz pierwszoinstancyjne władze sądowe.

Magistrat Ogólny (rada miejska)

Zgromadzenie Miejscowe Ogólne

Podział mandatów w wyborach do Zgromadzenia Miejscowego Ogólnego

Prezydentura miasta – przewodniczenie Magistratowi Ogólnemu (radzie miejskiej)

W nowym systemie ustrojowym, jeszcze na początkowym etapie kształtowania się trójpodziału władz, ale już na drodze ku modelowi znanemu nam z dzisiejszych czasów, narodziła się w Krakowie prezydentura miasta w jej nowoczesnym rozumieniu. Pierwszym prezydentem Krakowa na nowo utworzonym urzędzie został w 1791 roku Franciszek Wielopolski – wyłoniony w opisanych wyżej wyborach. Wchodził on w skład Magistratu Ogólnego stanowiącego radę miejską, stojąc na jego czele i przewodnicząc mu. Analogicznie utworzono i obsadzono nowe stanowisko wiceprezydenta miasta.

Podstawowe dla ustroju miasta regulacje prawne

Ustawa Sejmu Czteroletniego z 18 kwietnia 1791 roku Miasta nasze królewskiego wolne w państwach Rzeczypospolitej oraz wykonawcza ustawa Sejmu Czteroletniego z 24 czerwca 1791 roku Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim (Volumina 1889)

Główne źródła archiwalne, podstawowa literatura

ANK, Akta Miasta Krakowa, sygn. 29/33/1263–1265, 29/33/1477; Barwiński 1907; Chmiel rkps, rozdz. I; Chmiel 1931; Rederowa 1962; Noga 2008

Informacje poszerzające w tomach serii Poczet Krakowski

Poczet 2010, s. 34–38, 752; Poczet 2013, s. 29–60, 225–262, 547–555, 675–827; Poczet 2018, s. 80–87, 281–292