Lokacje

Zachowane dokumenty dowodzą, że samorząd (w najszerszym tego pojęcia znaczeniu) wiejski z sołtysami i wójtami pojawił się wraz z lokowaniem wsi na prawie niemieckim. Na etapie rozwojowym państwa feudalego określanym jako „rozdrobnienie feudalne” (także: rozbicie dzielnicowe), polegającym na rozczłonkowaniu jednolitej monarchii feudalnej na księstwa dzielnicowe, na terenie Polski zamykającym się w granicach czasowych od śmierci Bolesława Krzywoustego (1138) do zjednoczenia części ziem polskich przez Władysława Łokietka (1320) następowało przejście z gospodarki naturalnej na rynkową. Warunkiem ku temu była intensyfikacja produkcji rolniczej, czemu sprzyjało postępujące rozluźnienie chłopskiej zależności feudalnej, zastępowanie cięższych form poddaństwa lżejszymi i ujętymi w określone ryzy.

  Początkową formą organizacyjną tych przemian było osadnictwo na prawie polskim („obyczajem wolnych gości”). Ruchem osadniczym zainteresowani byli zarówno panowie feudalni, dążący do podniesienia dochodowości swoich dóbr w drodze zwiększenia ilości osadników, jak i sama ludność chłopska, pragnąca poprawić warunki bytu przez zwiększenie obszaru uprawy ziemi i unormowanie rodzaju oraz wielkości należnych świadczeń. Była to kolonizacja wewnętrzna, ruch ze wsi do wsi, z gorszych warunków do lepszych.

  Tworzeniu nowych wsi „na suchym korzeniu” i osadzaniu tam przybyszów według reguł określanych jako „prawo polskie” towarzyszyło równolegle nadawanie istniejącym wsiom – wspólnotom terytorialnym, osadom – tego właśnie „prawa polskiego”. Czyli kreowanie nowego i przekształcanie dotychczasowego.

  Lokowanie na prawie polskim odbywało sie według zasad prawa zwyczajowego, ukształtowanego w drodze praktyki, w zasadzie bez pisemnych śladów tego procesu. Nowe, koszystniejsze warunki określone w tym prawie dotyczyły:

– czynszu, to jest świadczenia w naturze, zwykle w zbożu, ściśle określonego co do wielkości i terminu uiszczania;

– możliwości i warunków opuszczenia miejsca osiedlenia i przeniesienia się na nowe;

– unormowania, przynajmniej w odniesieniu do części osadników, praw do ziemi na zasadach własności lub do własności zbliżonych.

  W rozwijającej się gospodarce towarowej kolonizacja wewnętrzna nie zaspokajała rosnącego zapotrzebowania na ręce do pracy. Dalszy postęp w rozwoju sił produkcyjnych wymagał sięgnięcia po zasoby zewnętrzne. Zbiegło się to z dążeniem chłopów zachodnioeuropejskich do poszukiwania lepszych warunków bytu: większej powierzchni roli i mniejszych zobowiazań niż w dobrach lennego rycerstwa w swoich dotychczasowych krajach.

  Najwcześniej po tego rodzaju nowe, zewnętrzne zasoby prowadzące do szybszego zagospodarowania majątków i wzrostu dochodów sięgnęły klasztory. Otwarły one migracje kolonistów z tych krajów, z którego pochodzili zakonnicy lub w którym znajdował się ich macierzysty klasztor (nieraz pełniący rolę werbownika kierującego migrantów do filialnego konwentu).

  W ten sposób przybywały od przełomu XII i XIII wieku rzesze kolonistów z zachodu, głównie z Niemiec i Flandrii. Przynosili oni ze sobą „swoje prawo”, któremu dotychczas podlegali. Wprawdzie zjawisko to nie przybrało w Małopolsce większego rozmaru (dominowało na Dolnym Śląsku i Pomorzu Zachodnim), rozpowszechniała się jednak formuła nowej organizacji wsi, określana „prawem niemieckim” („teutońskim”), z jego odmianami (magdeburskim, średzkim). Dla jej upowszechnienia znaczenie mogło mieć lokowanie w 1257 roku Krakowa na prawie magdeburskim. Przy zachowaniu wszystkich proporcji kierunek rozwoju organizacyjnego dla wsi ziemi krakowskiej był jak gdyby wytyczony bliskim wzorcem. Proces był jednak głobalny i, można powiedzieć, nieuchronny, ponieważ zawierał ładunek postępu cywilizacyjnego, jakim w tym przypadku było spisane prawo zawierające nowocześniejsze zasady organizacji lokalnej społeczności/wspólnoty.

  Następowało zatem lokowanie wsi na prawie niemieckim, ściślej lokowanie nowych wsi na tym prawie oraz przenoszenie wsi istniejących z prawa polskiego na prawo niemieckie, to jest magdeburskie lub średzkie. W ten sposób kształtował się nowy typ polskiej wsi czynszowej, szczególnie intensywnie przebiegało to w drugiej połowie XIII wieku i w XIV stuleciu, z kontynucją w wieku XV; w miarę trwania tego procesu łagodzono wymogi formalne dla dokonania aktu lokacyjnego – w praktyce dopuszczano przenoszenie wsi na prawo niemieckie bez zgody panującego, co głównie dotyczyło własności świeckiej, to jest rycersko- szlacheckiej i mieszczańskiej.

  Zgodnie z zasadami podstawą lokacji nowej wsi na prawie niemieckim lub przeniesienia wsi spod rządów prawa polskiego pod rządy prawa niemieckiego w dobrach prywatnych świeckich i kościelnych było zezwolenie lokacyjne wydane w formie przywileju właścicielowi feudalnemu przez panującego. Łączyło się to zwykle z jednoczesnym nadaniem immunitetu dla urządzanej wsi i zrzeczeniem się przez panującego na rzecz feudała niektórych regaliów ograniczających inicjatywę gospodarczą (chodzi o wyłączne książęce lub królewskie prawo, między innymi łowieckie, rybackie, rzeczne, targu, karczmy, młynne, bartne).

  Na podstawie zezwolenia lokacyjnego pan feudalny zawierał umowę z organizatorem wsi (zasadźcą) i w wyniku tej umowy wystawiał na ręce zasadźcy akt w postaci dokumentu lokacyjnego. Dokument ten stanowił podstawę organizacyjną wsi. Zarówno zezwolenie, jak i akt właściwy nazywane są równoważnie i przemiennie „dokumentem/ aktem lokacyjnym”. W dobrach książęcych lub królewskich oczywiście element uprzedniego immunitetu i zezwolenia lokacyjnego był bezprzedmiotowy.

  Zasadniczymi elementami dokumentu lokacyjnego były:

– wyłączenie mieszkańców wsi spod obowiązującej mocy prawa polskiego, czyli powszechnego, pospolitego;

– nadanie im prawa niemieckiego;

– uwolnienie chłopów lokowanej wsi od sądów prawa polskiego (wojewodów, kasztelanów i innych);

– określenie jurysdykcji prawa niemieckiego;

– przyznanie wójtowi lub sołtysowi prawa sądzenia;

– uwolnienie chłopów lokowanej wsi od określonych ciężarów na rzecz panującego;

– określenie innych praw i obowiązków zasadźcy i chłopów.

  Zwykle zasadźca stawał się sołtysem dziedzicznym i otrzymywał nadanie własności ziemskiej (własność sołtysowska, sołectwo) oraz przyjmował obowiązki sądownicze i administracyjne w obrębie wsi – o tym jednak w innym miejscu.

  Poniżej trzy dokumenty przybliżające treść i formę dokumentów lokacyjnych:

– akt lokacji „na suchym korzeniu” wsi prywatnej szlacheckiej Wola Duchacka z 1364 roku w kopii wpisanej do ksiąg miasta Krakowa w 1593 roku;

– dokument lokacji (przeniesienia z prawa polskiego na średzkie) wsi klasztornej Swoszowice z 1415 roku;

– dokument lokacji (przeniesienia z prawa polskiego na magdeburskie) 30 wsi kapituły krakowskiej z 1464 roku.

W imię Pana amen. Dobrze jest podać do wiadomości wszystkich ludzi ważne sprawy. Zwykle bowiem z upływem czasu, gdy braknie świadków prawdy, nabiera rozgłos fałsz. Dlatego konieczną jest rzeczą przezornie przekazać te czynności autentycznym zapisom i mnóstwu wiarygodnych świadków na wieczną pamiątkę uczciwej mowy.

  Niech więc wszyscy obecni i potomni, którym pokaże się to pismo, dowiedzą się, że ja Rymek z Woli za wzgórzem Lassota, tamże pan i dziedzic, pragnąc założenia zorganizowanej wsi drogą zarządzenia suwerena i przez swój zamiar zasiedlenia znacznie powiększyć jej dochodowość – tym pismem zwalniam na osiem lat od pańszczyzny wszystkich kmieci, pragnących właśnie w tym miejscu osiedlić się lub też chcących tam uprawiać puste grunty, czy jeszcze nie wykarczowane. Udzielam, nadaję – wspomnianym kmieciom – wszechstronną i nienaruszalną wolność do wszelkich ulepszeń.

  Po upływie zaś owych ośmiu lat wolnizny, wyżej wymienieni kmiecie, osiedleni lub tylko uprawiający tam rolę, są zobowiązani płacić osiem skrojców od każdego gospodarstwa mnie Rymkowi i moim dzieciom. Po tych ośmiu latach, w roku piątym każdy kmieć, lub tylko uprawiający tam ziemię, zobowiązany jest po wszystkie czasy płacić od każdej posiadłości pół marki w dniu św. Marcina Wyznawcy, z wykluczeniem wszelkich przeciwnych przeszkód.

  Ponadto, obiecuję i przyrzekam, wzmiankowanym rolnikom oraz ich spadkobiercom, gospodarcze zabudowania, darowane na to osiedlenie się, tytułem powyższego podatku, z prawem ich zajęcia, użytkowania, zarządzania nimi, sprzedawania, pełnego obciążania hipoteki, bez jakichkolwiek przeciwnych przeszkód; aby mieli swobodę i wszelkiego rodzaju upoważnienia.

  Rzetelność zaś nadań dla wzmiankowanej wsi jako całości lub poszczególnych kmieci, winno się określać według zwyczaju frankońskiego lub bronić według prawa niemieckiego i magdeburskiego; jak również razem korzystać z niego.

  Trzeba jeszcze dodać, iż z każdego gospodarstwa należy dostarczać dla mnie Remigiusza i moich spadkobierców na dzień św. Marcina dwa kurczaki, a na Boże narodzenie jednego wieprzka; ma Wielkanoc zaś dwa sery i dwadzieścia jajek. Zgodnie ze zwyczajem znanym w innych wsiach, trzeba też przynosić i wręczać podarki przy jakiejś osobistej okazji, dla wyrażenia szacunku oraz przyrządzać dwa posiłki rocznie, połączone z ofiarą.

  Ponadto chcę też stanowczo przestrzegać zasady, by z każdej rolniczej posiadłości ktoś orał dla mnie Rymka na zimę na lato oraz zasiewał moim ziarnem; a również zwoził zboże do mojej stodoły. Czyli powinni czuć się zobowiązani do zwiezienia. Gdy zaś trzeba będzie kosić moją łąkę lub grabić, wówczas jeden kosiarz z każdej posesji ma obowiązek pomagać mi w koszeniu trawy. W ten sposób zobowiązuje się wszystkich gospodarzy i każdego z mieszkających w tej miejscowości, aby pracując jedną dniówkę, ściętą trawę zgarniać i wozić do mojej stodoły, czy też moich spadkobierców, oraz układać.

  Pragnę jeszcze, by ściśle pilnowali dawania dwóch przewozów z posiadłości dla mnie i moich następców, w razie potrzeby pojechania do Krakowa i poczuwali się do tego obowiązku bez wymawiania się jakimiś przeszkodami.

  Jak zaś wielką zachowują moc ważności te wszystkie zobowiązania niech świadczy fakt, że pismo to potwierdza się zawieszeniem mojej pieczęci oraz odciśnięciem znaków wiarygodnych świadków. Są zaś świadkami następujący: Maciej, sołtys z Krzeszowic, Jan z Wolenstat, mieszkaniec Krakowa, pan Woysław ze Swoszowic, Albert z Czerwoną Twarzą, mieszkaniec miasta Krakowa (cyt. za: Micewski 1994, s. 4–6).

W imię Pana. Amen. Na wieczną rzeczy pamiątkę. Z pożytków ludzkiej natury nic godniejszego nie ma nad pamięć, dlatego też odpowiednie jest, by czyny ludzkie utrwalać tak słowami, jak i obecnością świadków. Zatem my, Władysław, z łaski Boga król Polski, a także ziem: krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej i najwyższy książę Litwy, Prus oraz Rusi pan i dziedzic, oznajmiamy tenorem tego pisma, zarówno obecnym, a także i przyszłym – aby pozyskać bardziej obfity owoc wieczystej zapłaty, królewską łaską otaczamy świątynie i duchownych – stąd też przychylając się do gorliwych próśb brata Konrada, prepozyta klasztoru Kanoników Regularnych Bożego Ciała w Kazimierzu, zakonu św. Augustyna, i polepszając stan dóbr tegoż klasztoru, przenosimy wieczyście z prawa polskiego na prawo niemieckie, które nazywane jest średzkim, wieś mianowicie Swoszowice w ziemi krakowskiej, wycofując przy tym wszystkie prawa polskie oraz zwyczaje, które nie dozwoliłyby tego prawa niemieckiego w pełni zachowywać. Wyjmujemy zatem, uwalniamy i wieczyście zwalniamy wszystkich i każdego z osobna, kmieci oraz pozostałych mieszkańców tejże wsi od wszelkiej podległości królestwa naszego kasztelanom, wojewodom, starostom, wielkorządcom, sędziom, podsędkom i innym urzędnikom oraz ich sługom, aby przed tymi w sprawach tak większych, jak i mniejszych, mianowicie zabójstwa, podpalenia, kradzieży, rozlania krwi, obcięcia członków oraz jakichkolwiek innych, nie musieli odpowiadać, tylko przed aktualnie urzędującym sołtysem, sołtys zaś przed wspomnianym prepozytem Konradem i jego następcami, bądź przed nami lub naszym sądem. We wszystkich sprawach mniejszych i większych, kryminalnych i karanych śmiercią, mianowicie zabójstwa, podpalenia, kradzieży, rozlania krwi i obcięcia członków, wyżej wymienionych, sołtysowi tejże wsi dajemy i przekazujemy pełną władzę sądzenia, wyrokowania, upominania i karania, jak tego wymaga prawo średzkie we wszystkich swoich artykułach i klauzulach, prawa zaś nasze królewskie na zawsze zachowując. Na rzecz czego pieczęć nasza przywieszona została [do tego dokumentu]. Działo się w Parczowie [Parczewie] w poniedziałek w dzień świętego Błażeja roku Pańskiego 1415 w obecności dzielnych i szlachetnych mężów: Jana ze Szczekocin kasztelana lubelskiego i starosty generalnego Wielkopolski, Domarata z Kobylina bieckiego i Grota z Janowicz małogojskiego, kasztelanów, Macieja z Suchodołu sędziego lubelskiego, Jana z Bobrka podczaszego i Jana z Konina kuchmistrza, rycerzy naszych drogich i wiernych. Spisano ręką Wojciecha, biskupa krakowskiego, kanclerza Królestwa Polskiego (tłumaczenie: Marcin Starzyński).

   Niemałym kłopotem dla ustalenia rzeczywistej daty lokacji danej wsi są pokłosia wielokrotności dokumentów lokacyjnych dla danej miejscowości. Ówczesna niestaranność kancelaryjna prowadzi niekiedy do trudności w rozróżnieniu, czy dany akt jest dokumentem lokacji, czy też dokumentem tylko potwierdzającym lokację dokonaną już wcześniej. Jeszcze większe trudności wynikają z faktu, że zainteresowani właściciele (kościelni i świeccy) wyjednywali u panujących kolejne akty zezwalające na lokację, na swoje imię, z przemilczeniem lokacji dokonanej już wcześniej. Upływ czasu, nowy właściciel, łaskawy panujący – i w ten sposób nie ma pewności, czy jednoznacznie brzmiący dokument lokacyjny jest w rzeczywistosci tym pierwszym.

  Poniżej zestawienie aktów lokacyjnych (z wyjątkiem Woli Duchackiej wszystkie dotyczą przeniesienia z prawa polskiego na niemieckie) wsi przyłączonych do Krakowa po 1915 roku, czyli objętych niniejszym tomem, jednak nie wszystkich, lecz około dwóch trzecich z nich – w przypadku pozostałych ślady lokacyjne przepadły lub leżą zbyt głęboko w obszarze domysłów.

* lokacja prawdopodobna

** lokacja powtórna

*** lokacja lub potwierdzenie lokacji wcześniejszej

**** lub poprzednik