Korekty ustrojowe u schyłku Polskiej...

Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.

  Po wydarzeniach społecznych i politycznych zapoczątkowanych historycznym Sierpniem 1980 władze państwowe deklarowały rozpoczęcie prac zmierzających do udoskonalenia systemu rad narodowych i administracji terenowej, w kierunku jego demokratyzacji. Uchwalenie w lipcu 1983 roku nowej regulacji mającej wprowadzić zapowiadane zmiany zbiegło się ze zniesieniem stanu wojennego, wprowadzonego w grudniu 1981 roku, zasadniczo ograniczającego czy zawieszającego normalną działalność ustrojowych organów państwa. Ta nowa regulacja to ustawa z dnia 20 lipca 1983 o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego (Dz.U. 1983, Nr 41, poz. 185), obowiązująca od dnia 1 stycznia 1984 roku.

  Ustawa ta wbrew swojej nazwie nie przywróciła samorządu terytorialnego. Jej ideowo-polityczną podstawą nie było rewolucjonizowanie systemu ustrojowego, lecz jego konserwacja w dotychczasowym kształcie co do zasady, przy „renowacyjnych” pozorach odnowy. Wątpliwości nie pozostawiała już preambuła: W celu utrwalania socjalistycznego ludowładztwa i umacniania terenowych organów władzy i administracji państwowej […], mając na uwadze, że system rad narodowych i samorządu terytorialnego stanowi szczególnie ważną płaszczyznę wszechstronnego współdziałania przewodniej siły politycznej w budowie socjalizmu – Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym, oraz działanie zespolonych w Patriotycznym Ruchu Odrodzenia Narodowego wszystkich sił społecznych i obywateli kierujących się konstytucyjnymi zasadami ustrojowymi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, stanowi się… etc.

  Ustawa powielała wcześniejsze rozwiązania ustrojowe i funkcjonalne (rady narodowe organami władzy i – deklaratywnie – samorządu społecznego, z terenowymi organami administracji państwowej w postaci jednoosobowych urzędów naczelnika w gminach jako organami wykonawczymi i zarządzającymi tych rad). Nawiązano jednak do niektórych konstrukcji sprzed 1950 roku, w tym do podziału zadań na własne i zlecone, co wyraźnie rozdzielono. Wprowadzono pewne mechanizmy decentralizacyjne, jak wyraźnie sformułowane domniemanie kompetencji rad narodowych szczebla podstawowego (gminnych) czy delegowanie zadań ze szczebla wyższego na niższy. Miało swoje pozytywne znaczenie rozbudowanie elementów uspołeczniających mechanizm sprawowania władzy na poziomie najniższym, tj. w sołectwach (w miastach na terenie wydzielonych osiedli) – w ustawie określono to na wyrost mianem „samorządu”, w rzeczywistości były to jednak tylko elementy, które mogą być uznane za zaczerpnięte z modelu samorządowego. Na gruncie tej ustawy cały system rad, do szczebla wiejskiego włącznie, nadal pełnił funkcje właściwe władzy państwowej, uniemożliwiające realizację istoty samorządu.

  Już poprzednia ustawa gminna, wydana w 1972 roku (por. wyżej), deklarując rozwój samorządności wiejskiej, wprowadziła sołectwa z zebraniami wiejskimi wybierającymi sołtysa, uznając ten manewr za realizację idei samorządu. Ustawa z 1983 roku poszła dalej, wprowadzając konstrukcję poszerzoną. I tak samorząd mieszkańców działający we wsiach (sołectwach) miał się realizować przez działalność jego organów: ogólnego zebrania mieszkańców oraz wybieranego przez to zebranie przedstawicielstwa samorządowego wsi w postaci rady sołeckiej i sołtysa.

  Zebranie wiejskie zwoływane było z inicjatywy co najmniej 1/5 obywateli uprawnionych do udziału w zebraniu (a o uprawnieniu tym decydowało posiadanie prawa wyboru do rady gminnej), jak też mogły je zwoływać: rada sołecka, sołtys lub prezydium gminnej rady narodowej. W przeciwieństwie do poprzednich konstrukcji uprawnień tych zebrań, teraz zostały one umocowane do podejmowania uchwał odnośnie do inwestycji wiejskich, planu zagospodarowania terenu, utrzymywania porządku, budownictwa drogowego, gospodarowania majątkiem i środkami będącymi w dyspozycji sołectwa (oprócz własnej działalności dochodowej sołectwo otrzymywało dotację z budżetu gminnego), jak również w przedmiocie czynów społecznych, które były szczególnie trwałym elementem przepisów adresowanych do mieszkańców od lat 50. XX wieku. Zebranie opiniowało też projekty uchwał gminnych w zakresie dotyczących właściwego im terenu.

  Wybierany przez zgromadzenie wiejskie na 4 lata, to jest zgodnie z kadencją rad narodowych, organ w postaci rady sołeckiej miał charakter organizujący, inicjujący i wykonawczy względem tegoż zebrania; zobowiązany był także z własnej inicjatywy realizować zadania społeczno-gospodarczego rozwoju wsi, jak również z upoważnienia zebrania wiejskiego pomiędzy obradami tego gremium opiniował projekty gminne w zakresie dotyczącym sołectwa. Radzie sołeckiej przewodniczył sołtys, jednak zebranie wiejskie miało prawo powołać na tę funkcję inną osobę, co w praktyce było sytuacją wyjątkową.

  Pochodzący z mandatu zebrania wiejskiego sołtys jako przewodniczący rady sołeckiej reprezentował na zewnątrz samorząd mieszkańców wsi, zwłaszcza wobec gminnej rady narodowej i jej organów, przewodniczył zebraniu wiejskiemu, jeżeli nie był radnym gminnym, uczestniczył w sesjach tej rady z głosem doradczym. Ale główna rola sołtysa zawierała się w ustawowym sformułowaniu: Sołtys wykonuje powierzone mu przepisami prawa zadania z zakresu administracji państwowej. W tym zakresie przepisy nakładały na niego konkretne obowiązki, na przykład tradycyjnie już dla funkcji sołtysa w zakresie poboru podatków, ale przede wszystkim realizowania zadań wyznaczanych przez naczelnika gminy. Podległość sołtysa była zatem podwójna: w zakresie zadań związanych z samorządem mieszkańców wsi podlegał on gminnej radzie narodowej i jej prezydium, natomiast w zakresie zadań związanych z realizacją administracji państwowej podlegał naczelnikowi gminy.

  Spośród 62 głównych jednostek administracyjnych (wsi, gromad i gmin) objętych niniejszych tomem tylko trzem: Węgrzynowicom, Wróżenicom i Zbydniowicom przyszło funkcjonować w ramach tak zreformowanego w 1983 roku i wprowadzonego życie w 1984 roku systemu ustrojowego – pozostałe zostały już wcześniej włączone do Krakowa. Ale i te trzy miejscowości, mające wówczas status wsi-sołectw, nie miały możliwości dokładniejszej weryfikacji nowych rozwiązań na własnym przykładzie. Zostały włączone do Krakowa dokładnie dwa lata po wejściu w życie tych nowych regulacji ustrojowych.

  Swoistymi „przewodnikami” po historycznie zmiennych strukturach ustrojowych zarysowanych w niniejszym podrozdziale były fragmenty zbiorczego zestawienia, ujęte w postaci wierszy tabeli – tu prezentowane jest to tabelaryczne zestawienie w całości:

Przekształcenia pozycji i struktur ustrojowych urzędów i jednostek administracyjnych objętych Pocztem

Działo się we wsi Skotnikach dnia

15 kwietnia Roku Pańskiego 1761-go.

Na rok następujący z pomiędzy wybranych

ludzi do urzędu postanowiłem woytem pracowitego

Iana Krasnego, przysięgłemi Pawła

Wochnę, Jana Berda, Marcina Maydaka

y Matyasza Grabca, którzy przysięgę na też

urzędy wykonawszy, według niey sprawować

się maią.

Której przysięgi taki iest tenor:

Ja NN przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu

w Trójcy s. Jedynemu, iż będąc

postanowiony woytem, przysiężnym etc,

sprawy wszelkie sąsiadów, które się trafią,

nie maiąc żadnego względu ani na krewnego,

ani na przyjaciela, ani na przychodnia,

sprawiedliwie bez żadnej na kogokolwiek

zawziętości sądzić, szkody taxować, w podatkach

wszelkich nikogo uciążać, ale według

ułożenia gromady wybierać y oddawać

za kwitami co komu będzie należało, powinien

będę, z złości y zawziętości ani sądem,

ani grzywnami, ani podatkiem nikogo uciążać

nie będę. Interessa wszelkie gromadzkie

utrzymywać, y we wszystkim według sumnienia

stosować się będę do s. sprawiedliwości.

Rozterków y wszelkich kryminałów we

wsi pilno przestrzegać y występnych karać

będę. W czym by zaś zachodziła trudność

y niemożność w rozsądzeniu zwierzchności

donosić będę. Tak mi Boże dopomóż

y Męko niewinna Chrystusa Pana.

Dawnieysze przy tym ustanowienia wszelkie,

ażeby swoię exekucyą skuteczną miały,

zaleciwszy tak urzędowi, iako y gromadzie,

to ustanowienie własną podpisałem ręką.

S. Rysiewicz mp.

Do

Najwyższego Senatu Rządzącego Wolnego

Niepodległego i Ściśle Neutralnego

Miasta Krakowa

i Jego Okręgu

Gromada wsi Bielany prosi

o zniesienie pańszczyzny za opłatą

pieniężną i wypuszczenie gruntów

dworskich gospodarzom gromady na

czynsz wieczny czyli Erbpacht.

Gromada wasi Bielany pragnąc korzystać

z dobrodziejstwa Rządu, który

głębokiem światłem swoiem przyrzawszy

pomyślne skutki iakie stąd dla Kraiu

wypłyną, gdy rolnik uwolniony od

pańszczyzny (tamującej wzrost rolnictwa)

przez zmienienie oney na opłatę

pieniężną i wypuszczenie sobie gruntów

dworskich na czynsz wieczny czyli

Erbpacht – odzyskując tym sposobem

prawa człowieka zachęcony pomnoży

dobro publiczne, płody ziemskie, manufaktury,

handel wywoźny, wpływ

pieniężny zza granicy i ludności przez

zwabienie obcych przychodniów –

a Dwór zyska na oszczędzeniu expensy

na utrzymywanie officyalistów

ekonomicznych częstokroć sobie

niewiernych – i nadto rolnik

ubogacony będzie edukować swe dzieci

i zrówna się w godnym zazdrości

stanie z rolnikami zagranicznemi.

Dopraszamy się najpokorniej by Senat

Najwyższy raczył zmienić naszą

pańszczyznę na opłatę pieniężną

i podzielić grunta dworskie w Erbpacht

między gospodarzy gromady – która

cała in solidum za każdego

w szczególności gospodarza ręczy.

Którey łaski dopraszając się zostaiemy

z naygłębszem uszanowaniem

W imieniu całej Gromady

Jan Grubaszek Sołtys +++

Sebastyan Grubaszek Radny +++

Wincenty Kopeć +++

Pisał Samuel Rozenfeld

Kraków 24 czerwca [1]816