Lata 1941–1951 dzielą się na dwa brzemienne w skutki okresy, rozdzielone cezurą roku 1945. Pierwszy to trwająca druga wojna światowa i hitlerowska okupacja kraju, zarówno wojskowa, jak i cywilna. Nadana Krakowowi jeszcze w 1939 r. pozycja miasta głównego dla jednostki administracyjno- terytorialnej pod nazwą Generalne Gubernatorstwo nie uległa zmianie, pozostawał on pod niemiecką administracją. Odzyskanie wolności, dla Krakowa wyznaczone datą 18 stycznia 1945 r., otwarło na arenie państwowej czas walki o ideologiczno-polityczne i ustrojowe oblicze odbudowywanej ze zniszczeń wojennych Polski. Ustalenia konferencji jałtańskiej i uznanie przez zwycięskie państwa Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przesądziły o pozostaniu Polski w ukształtowanej wcześniejszymi działaniami wojennymi strefie bezpośredniego wpływu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.Faktyczne przejmowanie władzy w kraju oraz stworzenie legitymacji do jej sprawowania poprzez oficjalne wyniki referendum ludowego (tzw. 3 x tak) z 1946 r. i wyborów do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r. postawiły u rządów lewicę związaną z ZSRR, na czele z Polską Partią Robotniczą, przekształconą w 1948 r. w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Ideologicznie Polska, jako Rzeczpospolita Polska, skierowana na drogę budowy socjalizmu, ustrojowo miała się rządzić w ramach tzw. demokracji ludowej realizującej ustrojową zasadę centralizmu demokratycznego. Początek lat 50. XX w. przyniósł utrwalenie centralistycznego modelu władzy, uwieńczonego uchwaleniem w roku 1952 ustawy konstytucyjnej otwierającej czasy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
