Nie wnikając w okres kształtowania się państwowości polskiej, historia zmian przynależności państwowej wsi objętych tomem rozpoczęła się wraz z pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku. Taką też narrację przyjęto w niniejszym aneksie. Przez wieleset wcześniejszych lat wsie okalające stołeczny Kraków, trwale polskie, były jednak częścią organizmu państwowego o zmiennym, dziejowym kształcie terytorialnym, należy zatem „spiąć” w całość okres stabilnej przynależności państwowej (choć w różnych granicach tego państwa) z okresem postępujących krok po kroku zmian w tym zakresie, z cezurą postawioną na wspomnianym 1772 roku. O ile więc pierwsza część aneksu to niejako „państwo z gminami”, to druga jego część ujmuje już „gminy w państwie”. Historyczną głębię czasową właściwą przedmiotowi tego tomu ukazuje cenna kolekcja map autorstwa Joachima Lelewela obrazujących zmiany granic państwa polskiego przez wieki – do 1815 roku.
Joachim Lelewel (1786–1861), wybitny polski historyk, znany z wielu specjalności i pasji, był także zbieraczem map, które z czasem sam opracowywał dla ilustrowania swych dzieł z zakresu historii Polski. Zgromadzony bogaty zbiór kartograficzny przechowywany jest pod potoczną nazwą „lelewiana” w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego – tam znajdują się oryginały lub pierwsze wydania map opracowanych własnoręcznie przez Lelewela, spośród których wyodrębnia się wytworzona w latach 20. XIX wieku kolekcja obejmująca mapy zatytułowane przez autora (w nawiasach szerokość i wysokość w cm):
1. Słowiańszczyzna przed powstaniem Polski roku 850 (13,7 × 13,2)
2. Polska za Mieczysława I roku 992 (13,7 × 13,2)
3. Polska za Bolesława Wielkiego roku 1025 (13,7 x 13,2)
4. Polska czyli Lechia od Bolesława Krzywoustego między synów podzielona roku 1139 (13,7 × 13,2)
5. Lechia za Bolesława Wstydliwego roku 1279 (13,7 × 13,2)
6. Polska za Władysława Łokietka roku 1333 (13,7 × 13,2)
7. Polska za Kazimierza Wielkiego roku 1370 (13,5 × 13,4)
8. Polska za Jana Alberta roku 1500 (13,6 × 13,4)
9. Polska za Zygmunta Augusta roku 1572 (13,6 × 13,4)
10. Polska za Stefana Batorego roku 1586 (13,5 × 13,0)
11. Polska za Jana Kazimierza i za Michała Wiśniowieckiego 1675. Klęski od roku 1648 do 1717 (13,6 × 13,0)
12. Polska za Stanisława Augusta podzielona 1772, 1793, 1795 (13,5 × 13,0)
13. Polska 1139, wzrost i nabytki (12,0 × 8,5)
14. Polska 1333, podziały i straty (11,3 × 8,7)
15. Polska 1585, wzrost i jednoczenie (11,9 × 11,8)
16. Polska 1795, straty i podział (11,5 × 11,8)
17. Pierwsze trzy podziały 1772, 1793, 1795 (6,2 × 5,5)
18. Czwarty podział 1808 (6,2 × 3,5)
19. Piąty podział 1810 (6,2 × 3,5)
20. Szósty podział 1815 (6,2 × 5,5)
Mapy oznaczone numerami 1–12 zostały po praz pierwszy opublikowane w dziele: Joachim Lelewel, Atlas do Dziejów Polskich z dwunastu krajobrazów złożony Joachim Lelewel skreślił, będący dodatkiem do tegoż autora Dzieje Polski Joachim Lelewel potocznym sposobem opowiedział, do nich dwanaście krajobrazów skreślił, Warszawa 1829. Do roku 1920 dzieło to wraz z mapkami było wznawiane ponad dwudziestokrotnie.
Zamieszczone tu reprodukcje map 1–12 pochodzą z drugiego warszawskiego wydania z 1830 roku (Biblioteka Jagiellońska, sygn. 24384 I).
Mapy oznaczone numerami 13–16 wykonane w 1927 roku, po raz pierwszy wydane zostały w postaci przerobionej w dziele: Maria Regina Korzeniowska, Atlas historyczny, Poznań 1854, natomiast w postaci oryginalnej w: Joachim Lelewel, Polska dzieje i rzeczy jej rozpatrywane przez Joachima Lelewela, t. II: Obraz dziejów polskich, Poznań 1858. Dalsze ich wydania drukiem nie są znane.
Prezentowane tu reprodukcje map 13–16 pochodzą bezpośrednio z wileńskich „lelewianów”, z zachowanych roboczych oryginałów (pierwszych odbitek do korekt) – na marginesach mapek, wydrukowanych na jednej tablicy, widoczne są odręczne, ołówkowe adnotacje autora (Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, J. Lelewel, Różne mapki tczące się Polski, sygn. M 99). Nie jest znana wcześniejsza od niniejszej publikacja, która ukazywałaby te oryginały.
Mapy oznaczone numerami 17–20 wydane zostały po raz pierwszy jako dodatek do dzieła: Joachim Lelewel, Polska odradzająca się, czyli dzieje polskie od roku 1795, potocznie opowiedziane przez Joachima Lelewela, Bruksela 1836. Drugie wydanie ukazało się także w Brukseli, w 1843 roku, ewentualne kolejne nie są znane.
Zamieszczone tu reprodukcje map 17–20 także pochodzą bezpośrednio z wileńskiej spuścizny po Lelewelu. Wydrukowane na jednej, luźnej tablicy, opatrzonej na marginesie zapisaną ołówkiem datą 1836, podobnie jak poprzednie stanowią próbny wydruk do pierwszego wydania książkowego (Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, J. Lelewel. Różne mapki tyczące się Polski, sygn. M 99). Nie jest także znane wcześniejsze opublikowanie tych oryginałów w ich pierwotnej postaci.
Na marginesie: zwraca uwagę miniaturowy rozmiar mapek przygotowanych przez Lelewela do wydania w Poznaniu i w Brukseli – wiąże się to z kieszonkowym formatem książek historycznych, w których miały być pomieszczone, a z kolei ten format miał ułatwiać ich przenoszenie przez granice zaboru rosyjskiego i na jego terenie. Były to więc z punktu widzenia carskiej cenzury mapki nielegalne, z konsekwencjami karnymi za ich posiadanie i rozpowszechnianie. To nadaje im kolejny wymiar.
Numeracja prezentowanych dalej reprodukcji zgodna jest z numeracją wyżej podaną. Dla podniesienia czytelności mapek zwiększono nasycenie kolorów zastosowanych przez autora dla określenia przebiegu granic.
