Czym Orzeł Biały dla Rzeczypospolitej Polskiej, tym herb miasta dla Krakowa. Godło – czołowy znak symboliczny miasta i wspólnoty jego mieszkańców, ukształtowany historycznie, przez setki lat w niezmiennej swojej zasadniczej postaci ideowej, powszechnie uznany i znany, otoczony estymą i ochroną prawną.
U zarania dziejów poprzez wyobrażenie muru miejskiego z trzema wieżami i otwartą bramą z podniesioną kratownicą oznaczał miejskość, z czasem został wzbogacony oznaczeniami królewskości i stołeczności, wyobrażonymi koroną nad tarczą herbową oraz Orłem Białym w otwartej bramie. W swojej w pełni już ukształtowanej postaci wizerunek herbu Krakowa kondensuje w sobie zatem przekaz odpowiadający tradycyjnej nazwie miasta: Stołeczne Królewskie Miasto Kraków.
Herby miast wywodzone są z jeszcze XII-wiecznej tradycji rycerskiej, w której wytworzyły się znaki rozpoznawcze umieszczane na chorągwiach i tarczach – wraz z zawołaniami bojowymi służyły organizacji pola walki; kształtujące się godła utożsamiały jedność rodową lub terytorialną. Z czasem przeniesione na inne obszary życia społecznego dotarły także do jednostek osiedleńczych, w tym miast, służąc do ich zewnętrznej, symbolicznej identyfikacji w szerokim zakresie funkcjonalnym, od zakreślania granic miasta począwszy do oznaczania własności miejskiej włącznie. To wyodrębnienie się herbów polskich miast, zatem i Krakowa, w dzisiejszym rozumieniu pojęcia „herb miasta” nastąpiło w XIV w., za czasów Kazimierza Wielkiego, panującego w latach 1333–1370.
Najstarsza znana wzmianka o herbie Krakowa wyszła spod pióra Jana z Czarnkowa, który opisał uroczysty wjazd do Krakowa w roku 1370 króla Węgier Ludwika, obejmującego tron po śmierci Kazimierza Wielkiego – koronacja miała miejsce 17 listopada tegoż roku. Jan z Czarnkowa odnotował, że w mieście zarządzili, aby cała społeczność rajców niosła chorągiew, na której był wyobrażony herb miasta i klucze (Kronika 1996, s. 27). Wizerunek herbu z chorągwi nie został opisany,
ale już wówczas istniało herbowe godło miejskie, powstałe zapewne wcześniej. Właśnie ten zapis z roku 1370 sprawił, że – głównie dzięki prof. dr. hab. Zenonowi Piechowi – rok 2020 uznano za rok 650-lecia herbu Krakowa.
Wprawdzie nie znamy okoliczności powstania „pierwszego” herbu naszego miasta, ale znamy kształt jego prawzoru. Tym prawzorem była pieczęć miasta i wójta Krakowa postała w przedziale lat 1281– 1283, następnie – po obniżeniu rangi wójtostwa w wyniku buntu wójta Alberta – już w roku 1312 lub niewiele później przekształcona (przez zmianę napisu w otoku) w pieczęć miasta i rady miejskiej. Istotną składową będzie też rysunek muru miejskiego z trzema wieżami i otwartą bramą. To jeszcze nie jest herb Krakowa, jego epoka jeszcze nie nadeszła, ale jest to już uwieczniony na pieczęciach przekaz mający symbolizować Kraków, rozbudowane różnymi wyobrażeniami godło, które z czasem – zachowując właśnie mur miejski z wieżami – da początek herbowi miasta (zob. il. 001–002).
Najstarszym istniejącym do dziś zabytkiem z herbem Krakowa jest dzwon z kościoła Mariackiego – ufundowany przez Władysława Jagiełłę, odlany ok. roku 1388 przez ludwisarza Jana z Nowej Wsi Spiskiej, nazwany dzwonem Królewskim lub Tenebratem. Oto na jego kloszu znajduje się relief: na prostej, średniowiecznej tarczy mur z blankami (krenelażami) i trzema wieżami, z otwartą bramą, w której widnieje częściowo opuszczona kratownica. To najstarsza postać herbu Krakowa zachowana do współczesnych nam czasów (zob. il. 003). Na dzwonie towarzyszy ona herbowi Litwy, być może to symboliczne wyobrażenia starej i nowej ojczyzny króla Jagiełły (Bochniak 2018, s. 48), a może po prostu są to herby fundatorów – wówczas byłby to ślad, że do odlania Tenebrata przyczyniła się ówczesna Rada Miejska Krakowa.
W niższej południowej wieży kościoła Mariackiego, kościelnej dzwonnicy, z Tenebratem sąsiaduje odlany przez krakowskiego ludwisarza Jana Freudentala w roku 1438 dzwon Rycerski – Półzygmunt. Na jego kloszu znajduje się relief przedstawiający herb Krakowa w nieco zmodyfikowanej już postaci, mianowicie z rozwartymi, wyposażonymi w okucia podwojami w bramie oraz z blankami na szczytach wież; herb umieszczono na gotyckiej tarczy. Jest to najstarsze znane przedstawienie herbu Krakowa, w którym brama jest ozdobiona otwartymi podwojami (zob. il. 004).
Ten kształt herbu przetrwał do ostatniego ćwierćwiecza XVI w. – wówczas to zostanie w istotny sposób wzbogacony, o czym mowa będzie dalej. Póki co zatrzymaliśmy się na okresie, w którym brama w herbowym murze jest pusta, co prezentują przykłady gównie na pieczęciach miasta (zob. il. 005–008). Odzwierciedlenie tego znajdziemy także w aneksie poświęconym historycznym wizerunkom herbu Krakowa.
Ukształtowany i utrwalony do wieku XVI włącznie kształt krakowskiego herbu był skromny, niewiele różniący się od innych miast. A przecież status Krakowa był wyjątkowy – wszak to prastara stolica państwa, szczycąca się nadal stołecznością (również po przeprowadzce Zygmunta Augusta z jego „wędrownym dworem” w 1568 r. do siedziby na Mazowszu – „stołeczność” rozumiano nieco inaczej niż współcześnie), miasto królewskie także w znaczeniu miejsca koronacji królów i przechowywania regaliów, królewska nekropolia. Rozpoczął się długotrwały, bo zakończony ostatecznie dopiero w 1661 r., proces „udostojniania” krakowskiego herbu.
Mocno wyprzedzającym późniejsze zmiany i bardzo dobitnym wyrazem rodzących się potrzeb i tendencji był powstały przed 1505 r. wizerunek herbu zamieszczony w ułożonym na zamówienie rady miejskiej przez notariusza miejskiego Baltazara Behema monumentalnym zbiorze praw i przywilejów Krakowa, który do historii przeszedł jako Kodeks Behema. Niejako w opozycji do urzędowego wizerunku herbu (pieczęcie) zaprezentowano jego bogato rozbudowaną wersję. Oto tarczę herbową dzierżą dwa lwy, nad nią widnieje dominująca korona królewska, a w rysunku samego herbu przywrócono elementy znane z najstarszego przedstawienia symboliki miasta (m.in. ze świętymi patronami) jeszcze z czasów przedherbowych (zob. il. 002 oraz il. 009).
Swoistym zabiegiem zastępczym, kompensującym, było wówczas sytuowanie herbu Krakowa w sąsiedztwie państwowych herbów Orła i Pogoni, jak też znaków królewskich. Dobrze jest to widoczne na starodrukach krakowskich oficyn, jak też rysunkach piórkiem otwierających ówczesne księgi miejskie, co przedstawiono w aneksie.
Przełomem dla przyszłego wizerunku herbu Krakowa było wydanie w krakowskich oficynach dwóch dzieł Bartosza Paprockiego, zwanego ojcem heraldyki polskiej i czeskiej: w 1578 r. ukazało się Gniazdo cnoty zkąd herby rycerztwa slawnego Krolestwa Polskiego…, a w roku 1584 Herby rycerztwa polskiego… Przedstawiono
w nich – już na renesansowym kartuszu – krakowski herb z orłem piastowskim nieukoronowanym, w otwartej bramie miejskiej (zob. il. 010). Wprawdzie autor opisuje ten herb jako obowiązujący, jednak bardziej zasadne byłoby przyjąć, że był to na razie postulat, choć w przyszłości, istotnie, zostanie spełniony.
I oto w 1590 r. nastąpiła wymiana oczka w pierścieniu burmistrzowskim, będącym sygnetem pieczętnym, herbowym. W szafirze wyryto herb Krakowa z orłem (prawdopodobnie w koronie – o czym będzie mowa w innym miejscu) w bramie, a nad tarczą herbową umieszczono królewską koronę. Pierścień burmistrzowski był oficjalnym insygnium władzy i w konsekwencji herb z orłem i koroną na sygnecie zyskał szatę urzędową (zob. il. 434–435).
W tym też czasie na pięknych drzwiach do Izby Pańskiej w Ratuszu na Rynku, datowanych na rok 1593, pojawił się herb miasta z orłem w bramie (zob. il. 012) – była to główna sala ratuszowa, tam zasiadali rajcy miejscy, decydujący m.in. także o kształcie herbu. Można by się zatem spodziewać, że wprowadzono wtedy jego nowy wzór: z orłem i koroną królewską. Tak się jednak jeszcze nie stało i herb wciąż się nie ustabilizował, a w oficjalnym obiegu (co widać na pieczęciach miejskich) funkcjonowały różne jego wzory: dawne bez orła i korony nad tarczą oraz nowe z orłem w bramie albo z tarczą korony królewskiej lub też z oboma elementami równocześnie. Na dodatek z końcem XVI w. wprowadzano inne jeszcze „udostojnienie” herbu. Otóż do wersji niemającej orła w bramie, natomiast z koroną nad tarczą, wprowadzono po bokach tarczy w pionowym układzie z jednej strony berło, a z drugiej miecz – symbole te miały podkreślać stołeczność Krakowa. Tak wzbogacony herb nie przetrwał wówczas próby czasu, ale i nie zaginął zupełnie bez śladu: łatwo dostrzec, że jest to kształt co do zasady zbieżny z obowiązującym w naszych czasach. To on jest pierwowzorem dzisiejszej tarczy herbu Krakowa (zob. il. 013).
Innym przykładem poszukiwań nowych rozwiązań jest stempel pieczęci miejskiej prawdopodobnie sprzed 1661 r., gdzie w otwartej bramie miejskiej widnieje postać rycerza w zbroi (zob. il. 014).
Jak widzimy, wariantywność w tym zakresie była bardzo duża – wielotorowość w zakresie szczegółów herbu miasta będzie trwała do roku 1661.
W roku 1661 Rada Miejska ustabilizowała kwestię oficjalnego rysunku herbu miasta, w zasadzie kończąc długotrwały proces jego kształtowania się do postaci, która już przetrwała – w wymiarze ideowym – do czasów nam współczesnych.
Uporządkujmy zdarzenia w kilku ostatnich dziesiątkach lat tego procesu:
• W roku 1590 na herbie sygnetowym burmistrza pojawił się orzeł w otwartej bramie miejskiej (prawdopodobnie z koroną, ale ze względu na mały rozmiar obiektu trudno stwierdzić to jednoznacznie), a tarcza herbowa została nakryta królewską koroną (zob. il. 011) – były to nowe elementy wprowadzone do urzędowej pieczęci, ale jeszcze nie jako reguła.
• Pod koniec XVI w. wprowadzono pieczęć miejską (pierwszy znany odcisk pochodzi z 1606 r.) z herbem, któremu przydano dla podkreślenia stołeczności miasta berło i miecz (zob. il. 013). Tych dodatkowych symboli później już nie podtrzymano, ale przyjął się na trwałe nowy, charakterystyczny, renesansowy kształt tarczy herbowej.
• W roku 1621 rajcy miejscy zgromadzeni w Ratuszu, aby więc przez miłość do tego miasta ozdobić je i dawną godność przywrócić, jednogłośnie wyrazili i postanowili, że znakiem, czyli pieczęcią miasta, które uznawane jest jako stołeczne przez swoje liczne zasługi dla Rzeczypospolitej, będą trzy czerwone wieże wraz z koroną jako znak stołecznego i pierwszego z miast Królestwa (zob. il. 065). Tak oto na stałe wprowadzono już przykrycie tarczy herbu miasta koroną królewską. Ale nie tylko: rajcy określili także barwę wież (a tym samym muru) w herbie, wskazując kolor czerwony.
• Z kolei w 1661 r. rajcy przyjęli złożoną przez jednego z nich, Krzysztofa Krauza, propozycję ufundowania przez niego nowej pieczęci miasta – Krauz własnym sumptem przydał starszym pieczęciom miejskim nowy kształt z orłem widniejącym w bramie [miejskiej], czyniąc to ku chwale miasta stołecznego (zob. il. 067).
Wykonano wówczas dwie pieczęcie, większą i mniejszą. Uwzględniono na nich poprzednio wymienione elementy herbu i uzupełniono je o wizerunek orła w otwartej bramie miejskiej – orła o rozpiętych skrzydłach, w koronie, tak jak prawdopodobnie przedstawiono to wcześniej na wspomnianym sygnecie burmistrzowskim (zob. il. 015). Przypomnijmy, że orła piastowskiego, bez korony, spotkaliśmy już na najstarszej pieczęci krakowskiej stanowiącej prawzorzec dla późniejszego herbu miasta; tam orzeł usytuowany był nie w bramie miejskiej, lecz nad środkową wieżą (zob. il. 001–002). Jednak znaczenie tego symbolu było odmienne: orzeł na najstarszej pieczęci był herbem książęcym z czasów przed zjednoczeniem państwa, nawiązaniem do postaci byłego księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego lokującego w roku 1257 miasto, natomiast orzeł wprowadzony do herbu w omawianym tu XVII w. to już oczywiście godło państwowe, w herbie Krakowa symbolizujące jego stołeczność (przeszłą, ale tytularnie przynależną).
Tym samym staropolska Rada Miejska uporządkowała i ustabilizowała kwestię oficjalnego wizerunku herbu miasta, jak się okaże co do zasady na trwałe. Nie oznacza to, że w urzędowym obiegu nie znajdowały się inne, poprzednie wizerunki godła – jeszcze długo były w użytku choćby dawne pieczęcie herbowe.
W czasie Sejmu Czteroletniego – mocą sejmowych ustaw Kraków otrzymał w 1792 r. status „miasta wydziałowego” (tj. będącego siedzibą wydziału sądowego), jednak dodatkowo – w uznaniu historycznej pozycji oraz w poszanowaniu tradycji – przyznano mu prawo posługiwania się predykatem „stołeczne”. Na przełomie epok, w dobie przemian ustrojowych o zasadniczym znaczeniu, prawdopodobnie właśnie dzięki temu przywilejowi uniknięto „uaktualniania” kształtu herbu i dyskusji nad zawartą w nim symboliką. W tym samym 1792 r. na podstawie ustawy Sejmu Czteroletniego z 1791 r. Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej postanowiono, że pieczęć magistratu będzie herb miasta, sporządzono pieczęć ze staropolskim wzorem herbu, nieróżniącym się od tego na omówionej wyżej pieczęci ufundowanej w 1661 r. przez rajcę Krauza (zob. il. 016).
W 1794 r. w wyniku postanowień sejmu grodzieńskiego sporządzono nową pieczęć, z pozostawieniem dotychczasowego kształtu herbu, a jedynie ze zmianą w napisie w otoku samej pieczęci.
W okresie pierwszego zaboru austriackiego, w latach 1796–1809, dokumenty opatrywano przywołanymi tu pieczęciami z lat 1792 i 1794 – herb nie ulegał więc wówczas jakimkolwiek zmianom (zaborcy nie przeszkadzała zatem niecesarska korona i polski orzeł).
Także w okresie epizodycznej, ale ważnej, bo przerywającej zabór, przynależności Krakowa w latach 1809–1915 do Księstwa Warszawskiego herb miasta nie zmienił się, co potwierdzają ówczesne herbowe pieczęcie „municypalne”.
Na kongresie wiedeńskim w 1815 r. utworzono quasi-państwo (państwo- miasto) o urzędowej nazwie „Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg”, zwane też Rzecząpospolitą Krakowską, które przetrwało do roku 1846. W granicach tego organizmu znalazły się, oprócz Krakowa, także trzy prywatne miasta: Chrzanów, Nowa Góra i Trzebinia, jak też 224 wsie, zorganizowane w 17 gmin wiejskich. Herb Krakowa stał się tym samym herbem całego quasi- -państwa; przy pewnej dozie uproszczenia wynikającego z ułomnego
statusu państwowego Rzeczypospolitej Krakowskiej, można stwierdzić, że na ok. 30 lat herb Krakowa przyjął rolę… godła państwowego.
W okresie Wolnego Miasta Krakowa herb nie zmienił się w zakresie swoich istotnych elementów. Przyjął jednak charakterystyczny, łatwo rozpoznawalny kształt poprzez zmianę proporcji między dolną częścią obejmującą mur z bramą, a górną z trzema wieżami – ta druga została zmniejszona i zwężona. W efekcie zmienił się obrys tarczy herbowej. Nie wprowadzono przy tym jednolitego obowiązującego dla celów oficjalno- urzędowych „modelu” herbu, lecz w ramach przyjętej ogólnej praktyki mnożono warianty (na pieczęciach, na odznaczeniach instytucji i służb, na wywieszanych godłach, na monetach bitych przez Rzeczpospolitą itd.). Jednak mimo faktu, że herb występował w tak wielu wariantach, nie było problemu z jego rozpoznawalnością i jednoznacznym identyfikowaniem go z Krakowem (zob. il. 017–021).
Powróćmy do przywołanej już uchwały rajców krakowskich z 1621 r., w której stwierdzili oni, że znakiem […] będą trzy czerwione wieże. Kolor murów i wież z herbu Krakowa – czerwony (ceglasty) – nie budzi większych wątpliwości (o wyjątkach w postaci białych murów będzie w dalszej części). Niejednoznaczna jest natomiast kwestia barwy tarczy, czyli pola heraldycznego. Trudność tę widać już na dwóch herbach sobie współczesnych, pochodzących z początku XVI w.: to herb z Księgi zmarłych… (zob. il. 006) oraz herb z Kodeksu Behema (zob. il. 015). Na jednym tarcza jest złota, na drugim niebieska. Przyjmuje się (Friedberg 1937, s. 38–40; Drelicharz, Piech 2004, s. 249), że od XVI w. do drugiej połowy wieku XVIII stosowano pole heraldyczne złote (żółte), natomiast od drugiej połowy XVIII w. pole to pozostaje błękitne.
U zarania Rzeczypospolitej Krakowskiej spotykamy dokument, w którym zagwarantowano kontynuację dotychczasowego wzoru herbu miasta i jednocześnie nawiązano do kwestii barw: w protokołach Komisji Organizacyjnej powołanej przez Austrię, Prusy i Rosję na czas konstruowania Wolnego Miasta Krakowa pod datą 16 listopada 1816 r. znajduje się zapis dotyczący słupów na granicach
z trzema mocarstwami: W kwestii herbu Wolnego Miasta […] plenarne komitety Rosji i Prus uważały, że powinno się go pozostawić takim, jak do tej pory, tzn. przedstawiającym bramę miasta z białym orłem i złotą koroną z kolorami białym i czerwonym. J.E. de Sweerts, aby nie opóźnić prac związanych z wytyczaniem i zważywszy, że zaproponowany herb Wolnego Miasta pozostał identycznym, jak ten, którego używał nawet pod rządami Austrii, bez wahania podzielił opinię swoich szanownych kolegów (Tokarz 1932, s. 206–207).
Upadek Wolnego Miasta Krakowa w 1846 r. skutkował włączeniem miasta do granic cesarstwa austriackiego – rozpoczęła się druga faza zaboru, tym razem dłuższa, trwająca aż do odzyskania niepodległości przez państwo polskie w roku 1918. W 1848 r. władze austriackie powołały tymczasową Radę Miejską – zachowała się jej herbowa odznaka noszona na szyi przez ówczesnych radców miejskich (zob. il. 022). W roku 1853 w wyniku nasilenia autorytarnych tendencji w cesarstwie rozwiązano tę Radę, a jej funkcje przejął Magistrat Miasta Krakowa. Z tego czasu zachowała się herbowa pieczęć magistracka z napisem w otoku w języku niemieckim i dzięki temu możemy poznać kształt obowiązującego wówczas herbu (zob. il. 023). Okazuje się, że po 1846 r. utrzymano specyficzne dla okresu Wolnego Miasta Krakowa proporcje między murem miejskim a wieżami oraz charakterystyczną dla tamtego okresu linię obrysu tarczy herbowej.
W wyniku ustawicznego reformowania przez władze austriackie swojej administracji zlikwidowano w 1860 r. Rząd Krajowy w Galicji Zachodniej, którego Kraków był siedzibą, co pociągnęło dalsze reorganizacje, już w duchu bardziej decentralistycznym, zapowiadającym zbliżające się czasy autonomiczne. Z tego okresu pochodzi herb miasta widoczny na magistrackiej pieczęci (na powrót z napisem w otoku tej pieczęci w języku polskim), którą datujemy na rok 1860 (zob. il. 024). Tu pojawia się „nowe-stare” – z jednej strony zerwanie ze stylistyką herbu z czasów Wolnego Miasta Krakowa, a z drugiej powrót do rysunku znanego i stosowanego od roku 1661,
tj. od sprawienia Krakowowi pieczęci herbowej przez rajcę Krzysztofa Krauza (zob. il. 015–016) – na nowej pieczęci zamieszczono jednak herb miasta z dawną proporcją między murem a wieżami, w dodatku na tarczy renesansowej również dawnego kształtu. Od tej pory aż do naszych czasów taki właśnie rysunek godła miejskiego – powracający do roku 1661, ale w unowocześnionej formie – będzie podstawą, w obrębie której zajdą kolejne modernizacje, zgodnie ze zmieniającym się „duchem czasu”.
Taki też herb Krakowa, z jego różnymi mało istotnymi mutacjami, obowiązywał jako urzędowy przez cały okres autonomii galicyjskiej w latach 1866–1918 oraz II Rzeczypospolitej w latach 1918–1939 (zob. il. 025–027). Moment odzyskania przez Polskę niepodległości nie był cezurą w kwestii herbu Krakowa – jego forma się nie zmieniła, nie było takiej potrzeby.
Na przełomie lat 20. i 30. XX stulecia podjęto prace nad całkowitym ujednoliceniem kształtu herbu i urzędowym wprowadzeniem jedynie obowiązującego wzoru. Duże znaczenie miało tu rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z końca 1927 r. dopuszczające posługiwanie się przez miasta własnymi herbami, jednak po uzyskaniu zatwierdzenia przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Prace podjęto w 1933 r., a główną rolę pełnił historyk i heraldyk krakowski Marian Friedberg. W 1937 r. Radzie Miejskiej przedstawiono dwa projekty, które różniły się kolorem tarczy i tła dla orła w bramie: na pierwszym widniała tarcza złota, a tło dla orła było czarne, na drugim – tarcza błękitna i takie też tło dla orła. Rada przyjęła projekt drugi, operujący barwą błękitną, i przedstawiła go ministerstwu (zob. il. 028). Sprawa toczyła się w ministerstwie długo (wyniknęły spory co do prawidłowego doboru wizerunku orła), aż nastał rok 1939 i wybuch wojny przerwał działania. Prace nie poszły jednak na marne, projekt herbu z 1937 r. stał się wytyczną czy nawet podstawą dla projektów opracowywanych już w okresie odrodzonego z rokiem 1990 krakowskiego samorządu (zob. il. 037–038).
Jak już wspomniano, wybuch II wojny światowej przekreślił działania mające wprowadzić w życie uchwałę Rady Miejskiej z 1937 r. w sprawie wzoru herbu miasta – nie zdążono uzyskać ministerialnej akceptacji.
Niemieckie władze okupacyjne ingerowały w kształt herbu w kilku etapach. Początkowo pojawił się projekt herbu Krakowa bez orła, a w jego miejsce weszła swastyka w bramie miejskiej (zob. il. 029). Ten czy podobny mu projekt nie uzyskał jednak sankcji nowego, oficjalnie obowiązującego godła miasta, można było jednak spotkać ten haniebny znak okupanta wpisany w herb miasta np. na miejskich tramwajach. Ostatecznie tego rodzaju projekty upadły.
W kwietniu 1940 r. starosta miejski (odpowiednik prezydenta) zarządził nt. pieczęci Zarządu Miejskiego: Herb miasta zachowuje się nadal, aż do dalszego zarządzenia, jednak znajdujące się na nim godło państwowe należy natychmiast usunąć (ANK, sygn. 29/33/SMKr 19, s. 91). Decyzję tę należy rozumieć szerzej: urzędowa, herbowa pieczęć miejska jest miarodajnym źródłem dla stwierdzenia, jak wyglądało godło miasta. To oznacza, że herb wszędzie, nie tylko na pieczęci, miał być pozbawiony orła. W praktyce, w oczekiwaniu na awizowane „dalsze zarządzenia", ograniczono się jednak do mechanicznego usunięcia orła z bramy muru herbowego. W Zarządzie Miejskim używano dotychczasowych herbowych pieczęci miejskich, jednak w ten właśnie sposób „skancerowanych”.
Ostatnim etapem było wydanie przez starostę miejskiego zarządzenia, w którym komunikował: przesyłam odbitkę [zob. il. 030] ustalonego przeze mnie na nowo herbu miasta Krakowa z prośbą o przyjęcie do wiadomości. W przyszłości można używać herbu miasta tylko w nowej formie i o barwach widocznych z odbitki. Należy bezzwłocznie polecić zmianę herbów miasta umieszczonych na wozach tramwajowych, samochodach, budynkach i t.d. (ANK, sygn. 29/33/SMKr 19, s. 555). Herb pozbawiony został orła w bramie, królewskiej korony wspartej na tarczy herbowej i renesansowego kształtu tarczy – tak przetrwał, od strony formalnej, do końca okupacji.
Koniec II wojny światowej przyniósł Polsce zasadnicze zmiany tak ideologiczno-polityczne, jak i prawnoustrojowe. Jednym z elementów nowej rzeczywistości było odejście od idei samorządności lokalnej. Po roku 1945 samorząd, w tym krakowski, nie odrodził się, utrzymano jedynie jego pozór w postaci systemu rad narodowych pochodzących z nominacji, a nie wyborów. Ustawa z 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej w ostateczny sposób włączyła całość władzy lokalnej w system władzy państwowej. Dotychczas w Krakowie, tak jak i innych miastach, herb był symbolem miejskim pozostającym w gestii samorządu, stanowił swego rodzaju „wizytówkę” tego organu. Teraz zlikwidowanie samorządu i wprowadzenie w jego miejsce administracji państwowej spowodowało, że godłem tej władzy lokalnej stawało się godło państwa – Orzeł Biały. Herb z roli symbolu oficjalnego, urzędowego, przesunięty został w obszar nieformalny, związany z tradycją i zwyczajami. Ilustruje to dobitnie los herbu Krakowa na winiecie oficjalnego, miejskiego organu promulgacyjnego w postaci „Gazety Urzędowej” (zob. il. 031).
Zatem w latach powojennej Rzeczypospolitej Polskiej (1945–1952) oraz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1952–1989) pozycja herbu Krakowa jako oficjalnego symbolu miasta, usankcjonowanego wolą jego samorządowych władz, została wygaszona. Przez cały ten okres władza miejska nie podejmowała tematu herbu. Jej godłem urzędowym, jak już stwierdzono, był orzeł jako godło państwowe, a herb miasta stał się historycznym symbolem, zresztą chętnie używanym jako ozdobnik – godny, ale jednak ozdobnik (zob. il. 032–034). Nie stoi to w sprzeczności z faktem, że herb Krakowa był znakiem popularnym i w użyciu „praktycznym” – żył nieoficjalnie, co zupełnie nie oznacza, że w ukryciu, wręcz przeciwnie. Paradoksalnie dzisiaj herb naszego miasta jest symbolem oficjalnym, ale coraz rzadziej można go spotkać zarówno w przestrzeni urzędowej, jak i tej otwartej, publicznej, o czym będzie jeszcze wspomniane na końcu tego rozdziału oraz w rozdziale dotyczącym logo miasta – znaku towarowego.
Jak wskazano, władze miejskie w tym okresie historycznym nie podjęły się uregulowania kwestii herbu. Odnotować jednak należy pewną – rzeczywistą lub pozorowaną – próbę. Oto w kwietniu 1958 r. odbyła się z inspiracji Prezydium Rady Narodowej w m. Krakowie narada poświęcona herbowi z udziałem profesorów historii, wśród nich przywoływanego już tutaj Mariana Friedberga. W protokole z tej narady zapisano, że postanowiono i ustalono wspólnie, że herb m. Krakowa będzie posiadał następujące elementy: mur, trzy wieże, otwartą bramę, a w niej Orzeł i nad wieżą korona. Kolory czerwony, niebieski, złoty. Odnotowano także potrzebę [z]awiadomienia Władz, że obok Godła Państwowego w ramach samorządowych będzie wykorzystywane Godło Miasta oraz że dotychczas nie ukazało się zarządzenie wycofujące signium [sic!] herbu m. Krakowa, a zatem prawnie nadal jest on aktualny (ANK, sygn. 29/701/23, npg). Gremium naradzające się pod przewodnictwem sekretarza Prezydium Rady miało charakter opiniodawczy i na tym szczeblu rzecz się zakończyła, w każdym razie nie odnotowano śladów stosownych uchwał czy to Prezydium, czy Rady Narodowej. Jako ciekawostkę podajmy, że dwa dni później ukazała się notatka prasowa pod tytułem Historyczny herb Krakowa pozostanie nie zmieniony, w której zwołana ad hoc opiniodawcza narada przekształciła się w komisję dla rozpatrzenia spraw heraldycznych, podczas której orzeczono, że historyczny herb Krakowa pozostanie nie zmieniony w formach ustalonych ostatecznie w pierwszej połowie XVII wieku („Echo Krakowa” 1958, nr 86 z 14 kwietnia). Odwołano się do wzoru z pierwszej połowy XVII w., bowiem funkcjonujący wtedy w herbie orzeł nie miał jeszcze korony. Przedstawiona tu narada miała jednak charakter incydentalny – nie dokonano potem żadnych rzeczywistych, stosownych regulacji.
W praktyce stosowano herb odpowiadający powyższemu opisowi – był on w swoim zasadniczym kształcie zgodny ze wzorem przyjętym przez Radę Miejską w roku 1937 (zob. il. 028), ale tu konieczne jest zastrzeżenie. Otóż politycznie kłopotliwe były dwa elementy:
krzyżyk u szczytu korony królewskiej spoczywającej na tarczy herbu (światopoglądowo nie na czasie) oraz w tarczy ukoronowanie orła w bramie miejskiej (niezgodne z wzorcem orła Polski Ludowej). Radzono sobie z tym w różny sposób, w zależności od tego, w jakim stopniu chciano lub musiano zachować polityczną poprawność (zob. il. 035–036).
W każdym razie można stwierdzić, że społeczność krakowska przeniosła herb swojego miasta przez prawie 45-letni okres niesprzyjający dawnym symbolom w sposób bezpieczny i – czy to z kompromisami, czy bez – summa summarum godny.
Po wyborach 4 czerwca 1989 r. i przełomie ustrojowym odrodzony w roku 1990 samorząd krakowski bez większej zwłoki zajął się kwestią herbu miasta. Podstawą była tu Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, która w art. 18 ustaliła wyłączną właściwość rady gminy w kwestii herbu gminy. Liczne nowelizacje tej ustawy w odniesieniu do herbu gminy niczego nie zmieniły.
Rok po wydaniu ustawy Rada Miasta Krakowa podjęła 15 marca 1991 r. uchwałę w sprawie herbu i barw Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa. Przytoczmy istotne tu zapisy:
§ 1.1. Herbem Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa jest herb w następującej postaci: na błękitnym polu czerwony mur ceglany z trzema basztami, z których środkowa jest wyższa, zwieńczonymi krenelażem, z czarnymi strzelnicami i okienkami; w murze brama o złotych otwartych podwojach z okuciami w kształcie lilii i z podniesioną złotą broną; w prześwicie bramy na tle błękitnym orzeł biały ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi w kształcie przyjętym dla godła Państwa. Tarcza herbowa jest symetryczna, w dolnej połowie półkolista, w górnej z epileptycznymi [sic! winno być: eliptycznymi] wcięciami, zamknięta łukiem wycinkowym, zwieńczona zamkniętą koroną z motywów lilii, z trzema kabłąkami złączonymi kulą z krzyżem [zob. il. 037]. […]
§ 2. 1. Herb miasta umieszcza się na budynkach i w pomieszczeniach urzędowych oraz w salach posiedzeń należących do organów miasta i miejskich jednostek organizacyjnych, w tym do przedsiębiorstw miejskich.
2. Prawo używania herbu Krakowa przysługuje organom miasta, miejskim urzędom i innym jednostkom organizacyjnym.
W ślad za tym stworzono ochronę prawną herbu, zawartą w uchwale Rady Miasta Krakowa z 26 kwietnia 1991 r. w sprawie umieszczania na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego lub zamieszczania w znaku towarowym lub usługowym herbu lub nazwy miasta, wprowadzającą – najogólniej rzecz ujmując – wymóg każdorazowej zgody Rady Miasta Krakowa na użycie
herbu miasta przez podmiot zewnętrzny niemieszczący się w treści wyżej cytowanego przepisu § 2 uchwały.
Wkrótce, bo już 24 maja 1991 r., herb znalazł swoje należne miejsce w przyjętej przez Radę Miasta Krakowa uchwale w sprawie Statutu Miasta Krakowa. W akcie tym w jego § 2 ust. 2 zapisano, że: Miasto Kraków posługuje się […] herbem wg załączonych wzorów zatwierdzonych uchwałą Rady. Było to zatem odesłanie do wcześniejszej, bo marcowej uchwały w sprawie herbu i barw, już tutaj obszernie cytowanej. Przyjęty 24 kwietnia 1996 r. nowy Statut Miasta Krakowa ten zapis z poprzedniego statutu odnośnie do herbu utrzymał w całości bez zmian.
Herb Krakowa w przyjętym w 1991 r. przez Radę Miasta Krakowa kształcie przetrwał do roku 2002.
Przywołajmy fragmenty z publikacji wydanej przez Polskie Towarzystwo Heraldyczne: Używany do 2002 r. herb Krakowa został opracowany w 1937 r. przez Mariana Friedberga przy wykorzystaniu możliwie najpełniejszego, dostępnego wówczas materiału źródłowego. O ile opracowanie historyczne zasługuje na najwyższą ocenę, o tyle plastyczna strona projektu od samego początku budziła szereg zastrzeżeń. Koncepcja Friedberga wzbudziła dyskusję historyków, w której zwrócono uwagę na konieczność plastycznego dopracowania herbu […]. Pomimo tych sugestii herb został bez zmian przyjęty przez Radę Miasta Krakowa w dniu 1 czerwca 1937 r. i przesłany do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z prośbą o pozytywne zaopiniowanie. Do wybuchy wojny opinia nie nadeszła […]. W 1991 r. Rada Miasta Krakowa ponownie przyjęła ten herb (w znacznie gorszym opracowaniu plastycznym), nie uwzględniając żadnych korekt, które już przed wojną były sugerowane przez heraldyków. Pomimo tych niedociągnięć inicjatywa powyższa miała duże znaczenie dla dziejów herbu, gdyż była to pierwsza prawomocna uchwała Rady Miasta Krakowa w jego sprawie (Drelicharz, Piech 2004, s. 244).
Władze miasta w 2002 r., przystępując do szerszego uporządkowania kwestii symboli miasta, powierzyły te prace zespołowi w składzie: Zenon Piech i Wojciech Drelicharz z Instytutu Historii UJ oraz Barbara Widłak z Akademii Sztuk Pięknych. Zespół ten za podstawę przyjął herb z 1937 r., z uwzględnieniem jego postaci z roku 1991, przyjął też jako wyjściową zasadę niedokonywania daleko idących ingerencji w dotychczasowy kształt (co zawsze szkodzi symbolowi wymagającemu stabilizacji, trwałości w czasie) oraz wprowadzenia jedynie niezbędnych korekt heraldycznych, a przede wszystkim plastycznych.
Pierwsza korekta dotyczyła orła w bramie miejskiej – w miejsce dotychczasowego, który był odzwierciedleniem orła z godła państwowego pochodzącego z roku 1927 (czyli bez odniesienia do epoki współczesnej), wprowadzono orła z czasów zygmuntowskich, ściślej z pieczęci wielkiej koronnej króla Zygmunta Augusta (co nawiązuje do świetności Krakowa w okresie „złotego wieku” miasta).
Druga korekta dotyczyła korony spoczywającej na tarczy herbowej. Dotychczasowy herb operował królewską koroną typu liliowego, niekojarzoną jednak z żadnym źródłowym odniesieniem, czyli będącą pewnym abstraktem. W ramach korekty wprowadzono koronę, która również była liliowa, lecz wzorowana na konkrecie: koronie, którą koronowali się królowie polscy, tzw. koronie Bolesława Chrobrego – związanej przez stulecia z Krakowem, zrabowanej w 1795 r. przez Prusaków, następnie zniszczonej wraz z innymi polskimi, wawelskimi regaliami. W pracach nad kształtem korony posiłkowano się ikonografią z czasów Stanisława Poniatowskiego.
Drobnymi korektami heraldyczno-plastycznymi było: skorygowanie proporcji tarczy herbowej, zmiana proporcji cegieł w murze, wprowadzenie kształtu cegły gotyckiej, poszerzenie i małe podwyższenie środkowej baszty, w otworach okiennych w dolnej części baszt wycofanie ich obramowania, w bramie zredukowanie liczby prętów w kracie oraz zmiana okucia bramy i obwódki wokół podwoi;
wprowadzono też korekty kolorystyczne, głównie w zakresie odcieni (więcej: Drelicharz, Piech 2004, s. 244–251).
Przygotowany przez wcześniej już tu przedstawiony zespół pakiet propozycji dotyczył nie tylko herbu, lecz wieloelementowego systemu oficjalnych symboli Krakowa, złożonego z herbu, chorągwi, flagi, pieczęci i barwy miasta (o pozostałych symbolach będzie mowa w kolejnych rozdziałach).
Po uzyskaniu pozytywnej opinii ze strony Komisji Heraldycznej, organu doradczego działającego przy Ministrze Spraw Wewnętrznych i Administracji, a następnie ministerialnym zatwierdzeniu Rada Miasta Krakowa przyjęła przedstawione propozycje uchwałą z 9 października 2002 r. w sprawie symboli Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa. W § 1 postanowiono:
Przyjmuje się symbole Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa:
1) Herb Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa […]
Herb Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa przedstawia w polu błękitnym czerwony mur ceglany z trzema basztami zwieńczonymi krenelażem o trzech blankach każda, z czarnymi strzelnicami i okienkami, z których środkowa jest wyższa i szersza. W murze brama o złotych otwartych podwojach, z okuciami w kształcie lilii i z podniesioną złotą broną. W prześwicie bramy ukoronowany Orzeł Biały, ze złotym dziobem i szponami. Tarcza herbowa o tradycyjnym dla Krakowa renesansowym kształcie jest zwieńczona koroną o kwiatonach w kształcie lilii, zamkniętą kabłączkiem z kulką i krzyżykiem w zwieńczeniu [zob. il. 038].
Zgodnie z uchwałą podmioty stosujące herb zostały zobowiązane do wdrożenia skorygowanego wzoru do końca 2006 r. Z kolei 14 stycznia 2004 r. Rada Miasta Krakowa w drodze uchwały nowelizującej uzupełniła te postanowienia zapisem: Wyraża się zgodę na używanie herbu Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa przez organy miasta, miejskie jednostki organizacyjne oraz jednoosobowe spółki Gminy Miejskiej Kraków.
Praktyczne potrzeby wynikające ze zmieniających się – i jakościowo, i ilościowo – instrumentów komunikacji społecznej skłoniły do urzędowego umocowania uproszczonych wersji obowiązującego herbu. Uczyniono to zarządzeniem Prezydenta Miasta Krakowa z 25 października 2017 r. w sprawie stosowania Systemu Identyfikacji Wizualnej Miasta Krakowa przez komórki organizacyjne Urzędu Miasta Krakowa, miejskie jednostki organizacyjne oraz partnerów i beneficjentów środków miejskich (zob. il. 039).
Sam herb Krakowa i jego kształt to przede wszystkim przyjęcie, poszanowanie i przenoszenie w przyszłość dziedzictwa historycznego, wywodzącego się jeszcze z obrazu najstarszej pieczęci z XIII-wiecznych czasów polokacyjnych (zob. il. 001), kształtowanego w wieku XVII (zob. il. 015) i utrwalonego w okresie XX-wiecznego międzywojnia (zob. il. 028). Herb naszego czasu jest pełnym wyrazem ciągłości historycznej, tak dla Krakowa ważnej na każdej płaszczyźnie – od intelektualnej po emocjonalną. Zupełnie inną kwestią jest natomiast sposób, w jaki go używano, w szczególności w aspekcie wykorzystywania jego symbolicznego ładunku i mocy dla budowania z jednej strony tożsamości wewnętrznej, a z drugiej rozpoznawalności zewnętrznej – tu rzecz nie jest już taka prosta. Wprowadzenie w roku 1997 przez wykonawczy organ miasta znaku towarowego w postaci logo miasta zapewne bez takiej intencji wyjściowej poskutkowało wytworzeniem się problemu, narastającego w miarę podnoszenia znaczenia logo miasta i rozbudowywania wokół niego całego systemu znaków towarzyszących. Jest to w istocie rozwijający się od ponad już dwudziestu lat, a obecnie coraz bardziej aktualny, problem znalezienia prawidłowego balansu między ochroną godności wiodącego symbolu miasta w postaci jego herbu, czyli określenia skali pewnej „ekskluzywności” w jego bieżącym stosowaniu, a wymogiem popularności i powszechności herbu, właśnie ze względu na jego ważne, historycznie w pełni zweryfikowane funkcje tożsamościowo-identyfikacyjne. Patrząc z innej strony, to
problem pewnej delimitacji: do jakich granic inne znaki, niższego rzędu w miejskiej hierarchii, wspierają herb miasta (np. na wspomnianym polu ochrony jego godności), a gdzie zaczyna się proces nie wspierania, lecz wypierania herbu z pól, które powinien zajmować, i wręcz przejmowania funkcji do tej pory należnych godłu miasta. Do problemu „herb Krakowa a logo miasta” wrócimy w rozdziale o tym drugim.
W powyższym przedstawieniu problematyki herbu Krakowa położyliśmy główny nacisk na historyczny rozwój jego kształtu i towarzyszącą mu otoczkę formalną. Są jednak jeszcze całe wielkie obszary jego wartości estetycznych oraz pól faktycznego stosowania – o tym traktuje, już wymową samego obrazu, aneks do niniejszego albumu, w całości poświęcony właśnie herbowi Krakowa.
