Dzielnica administracyjna a dzielnica katastralna

Tak rozbudowane jak wyżej ustalenia odnośnie do zakresu znaczeniowego pojęcia „dzielnica administracyjna” nie byłyby konieczne w tym opracowaniu, gdyby nie zasadniczy problem dotyczący lat w przybliżeniu od połowy XIX do połowy XX w. – czyli niebagatelnych ponad stu lat historii Krakowa. Problem związany jest z równoległym funkcjonowaniem w tamtym okresie dwóch najważniejszych podziałów wewnętrznych miasta: na dzielnice administracyjne oraz na dzielnice katastralne.

  Otóż w literaturze przedmiotu zacierana jest różnica między tymi dwoma podziałami, błędnie przypisuje się podziałowi katastralnemu znaczenie i rolę podziału administracyjnego, tym samym usuwając w cień rzeczywisty podział administracyjny i jednostki tego podziału dla wspomnianych ponad stu lat. To nieporozumienie żyjące od dziesiątków lat własnym już życiem.

  Istota podziałów administracyjnych wprowadzanych na terytorium miasta została omówiona wcześniej. Czym zatem był podział katastralny miasta?

  Kataster to nic innego, jak ewidencja nieruchomości gruntowych i budowlanych, spis gruntów i budynków na danym, wytyczonym obszarze stanowiącym jednostkę katastralną. Ewidencja ta służyć miała wymiarowi i ściąganiu podatku od nieruchomości, jej efektem były szczegółowe opisy tych nieruchomości wraz z ich zwymiarowaniem i ponumerowaniem oraz uwidocznieniem stosunków własnościowych, jak też szczegółowe mapy, ze względu na swoją specyfikę zwane mapami katastralnymi.

  Podział katastralny kraju lub jego części (np. obszaru miasta) był podziałem topograficznym, geograficzno-ekonomicznym, taki też charakter miały wytyczone jednostki tego podziału, czyli jednostki katastralne zwane gminami katastralnymi (w Krakowie najpierw gminami, później dzielnicami katastralnymi).

  Na terenie Galicji kataster w sposób systemowy i jednolity był wprowadzany i doskonalony stopniowo, począwszy od tzw. metryki józefińskiej z 1785 r. i metryki franciszkańskiej z 1817 r. (pierwszy i drugi kataster galicyjski). O ile sąsiadujące z Krakowem miasto Podgórze metryki te otrzymało (zachowały się i są dzisiaj bezcennym źródłem wiedzy o początkach Podgórza), to miasto Kraków w tamtym czasie – z wyłączeniem okresu pierwszej okupacji austriackiej – znajdowało się poza cesarstwem, a tym samym poza tymi nowocześnie już zorganizowanymi działaniami katastralno- ewidencyjnymi.

  Spisywanie domów w mieście wraz z oznaczeniem ich właścicieli oraz egzekucja podatku od tych domów (podymne) nie było niczym nowym, także w Krakowie czyniono to „od zawsze” – m.in. temu służył pierwotny podział miasta na 4 kwartały, w tym celu był także wykorzystywany późniejszy podział na administracyjne cyrkuły. Owym działaniom ewidencyjnym towarzyszyło numerowanie domów w mieście, przeprowadzane w różny, zmienny sposób (dla całości miasta lub dla jego części, czyli odrębnie dla miasta właściwego i odrębnie dla poszczególnych przedmieść).

  Trudno dokładnie ustalić, kiedy w Krakowie zaprowadzono nowoczesny kataster wzorowany na modelu austriackim. Zachował się cenny Plan Krakowa, tzw. Senacki, sporządzony przez Ignacego Enderle w latach 1807–1808 (na podstawie pomiarów z lat 1802–1805) w związku z dekretem wiedeńskiej Kancelarii Nadwornej, nakazującej ostateczne uregulowanie podatku gruntowego w Krakowie. Jest to pierwszy plan katastralny Krakowa, zawierający razem z księgami czynszowymi pełny wykaz realności wraz z powierzchniami oraz ich właścicieli. Ewidencja poprowadzona została w wyodrębnionych działach: Miasto Kraków, Stradom, Kazimierz, Miasto Żydowskie, Przedmieście Piasek, Czarna Wieś, Przedmieście Kleparz ze wsią Krowodrza (numeracja domów dla każdego z tych działów odrębna, od nr 1).

  W zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie zachowały się sporządzane z początkiem lat 20. XIX w. dla każdej z gmin miejskich Wolnego Miasta Krakowa oddzielnie i sygnowane przez wójtów tych gmin zestawienia pod nazwą Wykaz statystyczny wszelkich realności w gminie […] znajdujących się do założenia katastru hipotecznego służący wraz z dokumentacją towarzyszącą (Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. Dok. Dep. 224–234); były elementem tworzących się ksiąg gruntowych (hipotecznych) Wolnego Miasta Krakowa. Z kolei najstarszy z zachowanych planów katastralnych Krakowa wykonany według ściśle określonych, jednolitych dla Galicji reguł datowany jest w 1848 r.

  Nie ma wątpliwości, że pierwsze odrębne jednostki katastralne pojawiły się w Krakowie wraz z rokiem 1838. Wówczas to ustał podział administracyjny miasta na 11 gmin miejskich, a w jego miejsce wszedł w życie podział na 5 cyrkułów administracyjnych. Dotychczasowy podział administracyjny na 11 gmin miejskich pełnił również funkcje katastralne. W momencie gdy zniesiono jego charakter administracyjny, utrzymano jednak funkcje katastralne. W efekcie miasto administracyjnie podzielone było na 5 nowych cyrkułów, ale katastralnie na 11 jednostek o nazwie „gmina katastralna” (analogicznie uczyniono w niemiejskiej części Wolnego Miasta Krakowa, to jest w jego Okręgu, gdzie dotychczasowe gminy wiejskie zastąpiono dystryktami, przy utrzymaniu dotychczasowych gmin już tylko jako gmin katastralnych). Ten podział Krakowa na 11 gmin katastralnych przetrwał do 1858 r., kiedy to zastąpiono go, z mocą od 1 stycznia 1859 r., nowym podziałem – na 8 jednostek katastralnych, którym nadano miano „dzielnic katastralnych”, o czym będzie jeszcze dalej mowa.

  Wracając do roku 1838: wtedy to po raz pierwszy w mieście zaczęły funkcjonować dwa równoległe podziały: administracyjny i katastralny. Do tej pory rozróżnienia tego nie było. Powstałe w średniowieczu, a przetrwałe do doby Sejmu Czteroletniego kwartały były sui qeneris „dzielnicami” bardziej organizującymi przestrzeń niż służącymi administrowaniu (a więc bliżej im było do jednostek katastralnych w późniejszym tego pojęcia znaczeniu niż do dzielnic administracyjnych), z kolei następujące po nich podziały miasta na cyrkuły, później wydziały i na koniec gminy miały zdecydowanie charakter administracyjny, ale służyły też równoległe celom katastralnym. Dopiero rozwiązania wprowadzone w życie w 1838 r. otwarły 115-letni okres równoległego, ale odrębnego obowiązywania w Krakowie podziału administracyjnego i podziału katastralnego. W latach 1838–1955 miasto miało zatem wydzielone dzielnice administracyjne (pod nazwą „cyrkuły”, od roku 1848 „obwody”, w 1951 r. doszła jedna nowa jednostka administracyjna pod nazwą „dzielnica” – była nią Nowa Huta) oraz dzielnice katastralne (pod nazwą „gminy katastralne”, od roku 1859 „dzielnice katastralne”, od roku 1951 na powrót „gminy katastralne” – ta zmiana wyniknęła z konieczności usunięcia potencjalnej kolizji w nazewnictwie z nowo utworzoną dzielnicą administracyjną Nowa Huta).

  W 1955 r. dekretem Rady Państwa o ewidencji gruntów i budynków (Dz.U. 1955, nr 6, poz. 32) kataster został zlikwidowany w skali całego kraju, jego funkcje przejęła geodezyjna ewidencja gruntów i budynków. Dawne jednostki katastralne stały się (w zasadzie w niezmienionym kształcie) geodezyjnymi obrębami ewidencyjnymi, a echo dawnego katastru pozostało jeszcze w archiwalnych księgach hipotecznych, które były źródłowymi poprzedniczkami dzisiejszych ksiąg wieczystych, czasem jeszcze wykorzystywanymi. Dzielnice katastralne zniknęły, a nadal pozostał administracyjny podział miasta na jednostki o utrwalonej już do naszych czasów nazwie „dzielnice”. Tak zakończył się długi czas podwójnego podziału miasta: administracyjnego i katastralnego.

  Podsumowując: do roku 1838 włącznie terytorium Krakowa nie było podzielone na odrębne jednostki katastralne. To, co mieści się w pojęciu „katastru”, realizowane było w ramach jednostek podziału administracyjnego miasta, to jest jego dzielnic administracyjnych, pod kolejnymi ich nazwami: kwartałów, cyrkułów, wydziałów i gmin. Odrębny podział miasta na jednostki katastralne nastąpił w roku 1838, gdy dotychczasowy podział administracyjny na gminy miejskie zastąpiono podziałem na cyrkuły, przy zachowaniu gmin, ale już jako jednostek podziału katastralnego. 11 dawnych gmin miejskich administracyjnych przetrwało dalej, ale już jako 11 gmin katastralnych. W 1859 r. wszedł w życie nowy podział katastralny: w miejsce 11 gmin katastralnych powołano 8 nowych jednostek katastralnych, nazywanych do 1951 r. dzielnicami katastralnymi. Podział katastralny przetrwał do 1955 r.

  Dodajmy, że o ile podział administracyjny miasta charakteryzował się dynamiką – zmieniał się, łączono czy dzielono dzielnice administracyjne (obwody) w zależności od aktualnej koncepcji zarządzania miastem – o tyle podział katastralny był wewnętrznie stabilny – wytyczone i wprowadzone w życie w 1859 r. jednostki katastralne w postaci 8 dzielnic katastralnych przetrwały w swoim kształcie do roku 1955. Zmiany w tym podziale następowały w drodze prostego zwiększania liczby dzielnic katastralnych w miarę włączania w granice miasta nowych terenów, bez naruszania „substancji” dzielnic katastralnych już w mieście istniejących (w trakcie prawie stulecia istnienia dzielnic katastralnych sporadycznie i na zasadzie wyjątku dokonywano korekt ich powierzchni, ale dominowała jednak zasada zachowywania stabilności granic tych dzielnic). W roku 1955, końcowym roku tego podziału, osiągnął on liczbę 64 jednostek.

Ukształtowanie się dwóch równoległych podziałów miasta: administracyjnego i katastralnego

Dalsze równoległe funkcjonowanie dwóch rodzajów podziałów terytorialnych miasta:

• administracyjnego z dzielnicami administracyjnymi

• katastralnego z dzielnicami katastralnymi

* W odniesieniu do tej dzielnicy katastralnej wymiennie do nazwy „Dz. kat. I Miasto właściwe” używano nazwy „Dz. kat. I Kraków”.

  Spojrzenie na przedstawione wyżej zestawienia tabelaryczne może wzbudzić pewien niepokój co do nazewnictwa. Oto dzielnice administracyjne nie nazywają się dzielnicami, lecz od 1848 r. obwodami (nazwa „dzielnica” w kontekście podziału administracyjnego wcześniej też nie była w użyciu, a później pojawi się dopiero w roku 1951). Natomiast dla jednostek katastralnych w 1859 r. zrezygnowano z nazwy „gmina” na rzecz niestosowanej do tej pory nazwy „dzielnica” – ściślej „dzielnica katastralna”, ale w potocznym ujęciu sprowadzało się to do określenia „dzielnica”. Co było w dzisiejszym rozumieniu dzielnicą, nie nazywało się w ten sposób, a co dzielnicą nie było, tę właśnie nazwę nosiło.

  Nazwa „dzielnica” dla jednostki katastralnej okazała się myląca, stała się źródłem nieporozumień także w literaturze przedmiotu. Od lat 50. XX w. pojęcie „dzielnica” ma wymiar normatywny, związany z terytorialnym podziałem kraju i sprawowaniem, w takim czy innym wymiarze, władzy lokalnej w jednostkach najniższego szczebla tego podziału; tak się od lat 50. XX w. nazywały i nazywają jednostki podziału administracyjnego miasta, takie też znaczenie jest utrwalone w powszechnej świadomości. W żadnym przypadku użycie nazwy „dzielnica” nie prowadzi do potocznego skojarzenia z katastrem.

  W tej sytuacji informacje, że w drugiej połowie XIX w. Kraków dzielił się na 8 dzielnic, a Wielki Kraków miał 22 dzielnice, odbierane są z mylnym interpretacyjnym lokowaniem tych dzielnic w podziale administracyjnym, a nie katastralnym. Brak jest koniecznego dopowiedzenia, że chodzi o dzielnice katastralne, a podział administracyjny miasta był inny. (Brnąc w to błędne założenie, doszlibyśmy do stwierdzenia, że np. w roku 1945 czy 1950 Kraków zarządzany był poprzez 52 dzielnice administracyjne, co jest w oczywisty sposób nieprawdziwe).

  Znaczenie użytego w 1859 r. w kontekście katastru pojęcia „dzielnica” uległo po drugiej wojnie światowej zmianie, zostało „przesunięte” do obszaru administracyjnego. Tu jest prawdopodobne źródło i przyczyna kojarzenia dawnych dzielnic katastralnych Krakowa, tych wprowadzonych w życie w 1859 r., z jego dzielnicami administracyjnymi. W konsekwencji z pola widzenia zniknęły rzeczywiste ówczesne dzielnice administracyjne, jakimi były obwody miejskie. W zestawieniach czy opisach podziałów administracyjnych Krakowa następuje ponad stuletnia luka, błędnie zapełniana „wklejanym” w to miejsce podziałem na dzielnice katastralne. Jeżeli natomiast dostrzegane są obwody miejskie, to bez jednoznacznego dopowiedzenia, że były to „regularne” dzielnice administracyjne, o charakterze pomocniczym dla realizacji zadań władzy miejskiej – Magistratu, później Zarządu Miasta, jeszcze później Prezydium Miejskiej Rady Narodowej m. Krakowa, i nie zmienia tego fakt, że nie nazywały się tak, jak byśmy dzisiaj mogli tego oczekiwać. Jeszcze raz wypada powtórzyć: nie nazwa decyduje o tym, czym coś jest, lecz treść.

  Jakie były relacje między podziałem administracyjnym na obwody miejskie a podziałem katastralnym na dzielnice katastralne w okresie ich współistnienia w Krakowie?

  Obwody były częściami miasta, w których władza miejska utrzymywała terenowe przedstawicielstwa swojego głównego, magistrackiego urzędu dla pomocniczej realizacji zadań miejskich – były to urzędy miejscowe, później komisariaty obwodowe, miejskie urzędy obwodowe, w końcu urzędy obwodowe. Ich status był pomocniczy, działały w imieniu i z upoważnienia macierzystego urzędu magistrackiego. Stanowiły element realizacji idei dekoncentracji zadań administracyjnych, przenoszenia ich „w dół”, bliżej mieszkańców. W okresie największego rozwoju tych magistrackich, terenowych przedstawicielstw, to jest na przełomie lat 20. i 30. oraz w latach 30. XX w., popularnie nazywane były „małymi magistratami”, co świadczy o ich ważkiej pozycji. Obwody organizowały zarządzanie miastem, administrowanie nim.

  Dzielnice katastralne były częściami miasta wyodrębnionymi dla celów ewidencyjnych w zakresie objętym katastrem: najogólniej sprowadzało się to do prowadzonych w różnych formach wykazów nieruchomości, wykazów właścicieli nieruchomości (wraz z kwestią podatkową) i wykazów mieszkańców, a także do prowadzenia i aktualizacji szczegółowych map katastralnych (dzisiejsze geodezyjne mapy ewidencyjne) danego obszaru. Zatem charakterystyczna jest tu funkcja katastralna, a w jej ramach funkcja hipoteczna, związana z własnością nieruchomości – gruntów i budynków.

  Nie było odrębnych urzędów czy służb lokowanych w jednostkach podziału katastralnego. Dzielnice katastralne tylko organizowały przestrzeń miejską dla realizacji zadań przez różne jednostki władzy miejskiej, były instrumentem, narzędziem ułatwiającym realizację niektórych zadań administracyjnych.

  Zlokalizowanie w dzielnicach administracyjnych odrębnych urzędów czy służb miejskich o charakterze ogólnym (niewyspecjalizowanym) to jedna z cech tych dzielnic wyodrębnianych w podziałach administracyjnych miasta. Poprzez dzielnice administracyjne i zlokalizowane tam organy lub służby była i jest realizowana funkcja zarządcza na terenie miasta, prowadzona w poszczególnych, wyodrębnionych częściach jego obszaru, do czego dzielnice katastralne mogły być i były wykorzystywane jako narzędzie organizujące przestrzeń.

  W interesującym nas tutaj okresie współistnienia podziałów Krakowa administracyjnego i katastralnego (lata 1838–1955) tylko sporadycznie starano się w miejskich aktach normatywnych dookreślać pojęcia związane z podziałami wewnętrznymi miasta i jednostkami tych podziałów. Zapewne uznawano znaczenie tych pojęć jako oczywiste, zwyczajowo i potocznie jednoznacznie przyjęte.

  Elementy definiujące dla pojęcia „dzielnica katastralna” zawarto w uchwale Rady Miasta z 1881 r., wprowadzającej zasady numerowania domów w Krakowie (DzRMK 1881, nr 1, s. 2–3) – zapisano tam w pkt. 6: Dotychczasowe dzielnice jako całości administracyjne, katastralne i hipoteczne pozostają co do granic i liczby porządkowej niezmienne. Zastosowane tu określenie „całość administracyjna” może być źródłem nieporozumienia, może prowadzić do wnioskowania, że oto przyznaje się tutaj tym dzielnicom status dzielnicy administracyjnej. Wnioskowanie takie jest wykluczone, skoro równolegle istniał i funkcjonował ogólny podział administracyjny miasta na dzielnice administracyjne w postaci – wówczas – obwodów miejskich. Co się zatem kryje w określeniu „całość administracyjna”? Zapewne dwa znaczenia: z jednej strony oficjalny, urzędowy, administracyjny tryb wyodrębnienia i ustanowienia dzielnicy katastralnej, to znaczy jej prawno-administracyjna „moc”, z drugiej natomiast być może także wskazanie posiłkowej funkcji, obok katastralnej i hipotecznej, dla czynności administracyjnych podejmowanych przez władze miejskie (instrumentalne znaczenie dla administrowania miastem). To ostatnie nie czyni jednak z dzielnicy katastralnej jednocześnie dzielnicy administracyjnej, nie czyni z niej w tym administracyjnym wymiarze czegoś więcej niż tylko pomocniczego narzędzia dla przeprowadzania pewnych czynności administracyjnych z użyciem kryterium terytorialnego.

  Jak z kolei rozumiano pojęcie „obwód miejski”, można ustalić na podstawie opracowania z 1900 r. autorstwa ówczesnego II wiceprezydenta miasta Witolda Piotrowskiego Historia komisariatów obwodowych w Krakowie i projekt podziału miasta na cztery obwody oraz na podstawie opracowania pióra Władysława Grodyńskiego, dyrektora Magistratu, Sprawozdanie i wnioski w sprawie organizacji służby zewnętrznej Magistratu m. Krakowa dla czynności, wykonywanych przez Komisaryaty obwodowe, wydanego w formie broszurowej w 1909 r. Wytwarzany przez władze miejskie materiał normatywny z okresu autonomii galicyjskiej nie jest tu przydatny, nie zajmowano się określaniem używanych pojęć, co więcej, różnych terminów używano dość dowolnie; w kontekście podziału administracyjnego miasta (w tym okresie podziału na obwody miejskie) koncentrowano się na pozycji i zakresie działania komisarzy obwodowych i podległych im urzędów obwodowych (komisariatach), pomijając kwestie ogólne, jak rozstrzyganie, czym co do zasady są obwody miejskie.

  Ku pewnemu zaskoczeniu w obydwu przywołanych wcześniej opracowaniach autorzy, sprawujący eksponowane stanowiska we władzach miejskich, zgodnie – choć w odstępie prawie 10 lat – wywodzą instytucję komisarzy obwodowych z instytucji wójtów gmin Rzeczypospolitej Krakowskiej, ukazując jednocześnie ciąg podziałów administracyjnych miasta na 11 gmin, następnie 5 cyrkułów–obwodów i na koniec na 3 obwody, już im współczesne, jako jeden łańcuch podziałów miasta na jednostki służące sprawowaniu władzy miejskiej „w terenie” (Piotrowski 1900, s. 3–12; Grodyński 1909, s. 5–8). Nie jest tu istotne, że pozycje ustrojowe wójta gminy z lat 1816–1838 oraz późniejszych komisarzy cyrkułowych i obwodowych są nieporównywalne, całkowicie odmienne, ważne jednak jest, że tak, a nie inaczej ówcześnie sprawę postrzegano. Podział miasta na obwody z komisarzami i ich urzędami nie był rozumiany jako ściśle wewnętrzna sprawa magistracka, lecz przeciwnie, perspektywa postrzegania była tu ogólnomiejska, z naciskiem na zewnętrzność i „teren”, z odwołaniem co do genezy obwodów aż do wspomnianych tu gmin z wójtami okresu Rzeczypospolitej Krakowskiej. To ważne stwierdzenie wobec głosów w literaturze przedmiotu – nielicznych, ale jednak – błędnie odmawiających obwodom pozycji dzielnic administracyjnych i sprowadzających je do rzędu wewnątrzmagistrackiego instrumentarium (np. Sady 2003, s. 129). Nie tylko obiektywne kryteria badawcze, ale także wiedza o stanie postrzegania różnych historycznych instytucji przez pokolenie im współczesne pozwalają na dzisiejszą, prawidłową interpretację tych instytucji.

  Bezpośrednie, normatywne określenia dotyczące tego, czym były obwody, pojawiły sie w latach 30. XX w. I tak w § 15 zarządzenia prezydenta miasta z 1934 r. zawierającego statut organizacyjny Zarządu Miejskiego (GUZM 1934, nr 9, poz. 88) stwierdzono: Miasto podzielone jest dla celów administracji miejskiej na potrzebną ilość obwodów. Podział miasta dla celów administracji specjalnych działów (budowlany, sanitarny, weterynaryjny, targowy itp.) ma pokrywać się z podziałem na obwody administracyjne. Sprawowanie pieczy nad danym obwodem oraz wykonywanie w nim zadań administracyjnych należy do właściwego Urzędu Obwodowego. Jest to potwierdzenie podziału istniejącego do tej pory, przy użyciu sformułowań zawierających niezbędne elementy kreujące pojęcie „dzielnica administracyjna”.

  Z kolei w § 1 zarządzenia Zarządu Miejskiego z 1937 r. o podziale terytorium miasta Krakowa na obwody administracyjne (GUZK 1937, nr 12, poz. 84) zawarto zapis: Dla celów administracji miejskiej tak własnego jak i poruczonego zakresu działania dzieli się miasto Kraków na sześć obwodów administracyjnych. W ślad za tymi kolejnymi zarządzeniami prezydenta miasta utworzono w obwodach Miejskie Urzędy Obwodowe. Nie jest to nic innego, jak utworzenie dzielnic administracyjnych miasta i to – podobnie jak w przypadku poprzednim – nie jako tworów nowych, do tej pory nieznanych, lecz przeciwnie, jako przekształcenie podziału do tej pory istniejącego (zmniejszenie liczby jednostek podziału pod tą samą nazwą „obwodu”) oraz zmodyfikowanie urzędów zlokalizowanych w obwodach (poszerzenie zakresu działania i nadanie nowej nazwy).

  Jak wcześniej podkreślono, dzielnice katastralne oprócz swych własnych funkcji były także narzędziem, instrumentem w działaniu administracji ogólnomiejskiej oraz jej terenowych emanacji w postaci dzielnic administracyjnych. Z tego też względu w okresie dzielnic administracyjnych pod nazwą obwodów miejskich starano się tak kształtować powierzchnie tych obwodów, aby zamykały  one w sobie w całości określoną grupę dzielnic katastralnych – stąd też w konsekwencji właściwość terytorialną obwodów określano poprzez wskazanie odpowiednich dzielnic katastralnych. W ten sposób realizacja zadań urzędów obwodowych względem substancji komunalnej oraz mieszkańców, w tym ich obsługa, przekładała się na ściśle określoną ustaleniami katastralnymi przestrzeń miejską i zamieszkałą w niej ludność. Tę zależność dobitnie określono przykładowo w obwieszczeniu z 1912 r. (DzRMK 1912, nr 1, s. 1), w którym zapisano: Terytorya przyłączone, które stanowić będą Dzielnicę XVI. m. Krakowa [katastralną], wciela się od dnia 1 lutego b.r. do IV. Komisaryatu obwodowego miejskiego, czyli powierzchnię dzielnicy katastralnej włączono w granice obwodu miejskiego, stanowiącego dzielnicę administracyjną. W ten sposób powierzchnia jednostek podziału administracyjnego miasta zostawała dookreślona przez wskazanie jednostek podziału katastralnego. Była to konsekwentna realizacja przyjętej wcześniej zasady harmonizowania terytorialnego obwodów miejskich, czyli dzielnic administracyjnych, oraz dzielnic katastralnych. W 1900 r. ówczesny wiceprezydent miasta Witold Piotrowski postulował, aby żadnych innych dzielnic katastralnych oprócz gęsto zaludnionego Śródmieścia nie rozrywać między różne obwody, ale każdą w całości do jednego obwodu włączyć, albowiem granice tych innych, mniejszych dzielnic, identyczne z granicami miejskich parafii, od wielu dziesiątków lat istniejące, znają dokładnie i rozliczne władze miejscowe, i publiczność krakowska; każda z tych innych dzielnic zawsze w całości pod władzę jednego komisarza należała i podział którejkolwiek z nich między dwóch komisarzy sprawiłaby na długi czas zamieszanie i liczne niedogodności dla władz miejscowych, urzędów parafialnych, a nawet dla samego Magistratu (Piotrowski 1900, s. 15).

  Wspominano o występujących w literaturze przedmiotu pewnych nieporozumieniach terminologicznych dotyczących pojęcia „dzielnica” w kontekście współistnienia w mieście dzielnic administracyjnych – obwodów oraz dzielnic katastralnych. Gwoli sprawiedliwości stwierdzić należy, że już w tamtych czasach autorzy czy to oficjalnych pism, czy magistrackich zarządzeń, czy urzędowych wykazów nie byli w tej materii wolni od pomyłek czy nieścisłości. Nagminne było opuszczanie przy określeniu „dzielnica” przymiotnika „katastralna”, zdarzało się, że obwody nazywano wprost „dzielnicami” – już to ukazuje ówczesną, nazwijmy to, pewną „lekkość” w podejściu do nazewnictwa. Ale też ukazuje, że obwody były postrzegane jako dzielnice i takiego określenia też używano, chociaż w niezgodzie z urzędowo przyjętą nomenklaturą.

  Na tym tle uwaga ogólniejsza. Otóż nie byłoby problemów z mieszaniem dzielnic administracyjnych z dzielnicami katastralnymi i w konsekwencji z klarownością obrazu struktury wewnętrznej miasta w latach 1858–1954, gdyby na przełomie lat 1858 i 1859 nie zrezygnowano z nazwy „gmina” na określenie jednostki katastralnej i nie wprowadzono w to miejsce nazwy „dzielnica”. Stało się jednak inaczej i określenie „dzielnica” zostało nieszczęśliwie przypisane do podziału katastralnego. Paradoksalnie utworzenie w 1951 r. dzielnicy administracyjnej Nowa Huta spowodowało w tymże roku – po prawie stu latach – przywrócenie jednostkom katastralnym ich pierwotnej nazwy „gmina” (na krótko, bo w roku 1955 z podziału katastralnego zrezygnowano).

  Na koniec w pewnym uproszczeniu można by powiedzieć, że w tamtych czasach krakowianin był mieszkańcem w dzielnicy katastralnej oraz ewentualnie właścicielem realności w dzielnicy katastralnej, natomiast był obywatelem w dzielnicy administracyjnej – obwodzie, w której załatwiał swoje sprawy z urzędem miejskim, a urząd z nim. Krakowianinowi bliższa zatem musiała być dzielnica katastralna, bo według jej znamion (numer i nazwa) określone były miejsce jego zamieszkania oraz lokalizacja innych ważnych dla niego punktów w mieście. Natomiast świadomość jednoczesnego zamieszkiwania w granicach określonej dzielnicy administracyjnej (obwodu) uaktywniała się wówczas, gdy miał coś do załatwienia w urzędzie lub urząd „miał sprawę” do niego, zatem incydentalnie, nie na co dzień.

  Jeżeli zatem ta funkcja identyfikacji adresowej, charakterystyczna dla dzielnic katastralnych i bliska mieszkańcowi, dominowała, to celowe jest poświęcenie chwili uwagi numerowaniu krakowskich domów, a w konsekwencji oznakowaniu tej numeracji – na marginesie zasadniczego tematu i z tego względu tylko w formie uproszczonej. Temu niech służy krótki przegląd oznaczeń domów (na kolejnych stronach).