| Urząd objęty Pocztem | Jednostka administracyjna | Struktura jednostki | Status jednostki i urzędu | Jednostka nadrzędna |
| sołtys | gromada | ogólne zebranie mieszkańców sołtys | pomocniczy wobec gminy | gmina zbiorcza z wójtem |
Fragment zestawienia zbiorczego – vide s. 95–97.
W miarę oswabadzania ziem polskich spod niemieckiej okupacji siły polityczne zorganizowane w Krajowej Radzie Narodowej stanowiącej parlament i w Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego w roli rządu, przejmując i ugruntowując władzę, wprowadzały nowe regulacje ustrojowe. Już 21 sierpnia 1944 roku dekretem PKWN o trybie powoływania władz administracji ogólnej I-ej i II- ej Instancji (Dz.U. 1944, Nr 2, poz. 8) utworzono organy wykonawcze administracji ogólnej na szczeblu wojewódzkim i powiatowym, w postaci – odpowiednio – urzędu wojewódzkiego z wojewodą jako kierownikiem oraz starostwa powiatowego ze starostą powiatowym jako kierownikiem. Dekret ten zawierał także istotną regulację dotyczącą podziału terytorialnego: Uchyla się podział administracyjny, wprowadzony przez okupanta. Nie oznaczało to automatycznego powrotu na przykład do granic gmin i gromad sprzed 1 września 1939 roku, chodziło tu o zakwestionowanie regulacji okupacyjnych co do zasady, przy jednoczesnym otwartym polu dla sankcjonowania różnych rozwiązań z czasów okupacji – jednak z woli nowej, rodzimej władzy. Tak też w praktyce się działo (szerzej o jednym z aspektów tego problemu na s. 43).
Z kolei ustawa Krajowej Rady Narodowej z dnia 11 września 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz.U. 1944, Nr 5, poz. 22, ze zmianą Dz.U. 1946, Nr 3, poz. 19, ze zm., tekst jedn. Dz.U. 1946, Nr 3, poz. 26) ustanawiała: Do czasu powołania stałej politycznej reprezentacji narodu w myśl zasad konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., jako tymczasowe organy ustawodawcze i samorządowe na oswobodzonych od okupanta terenach Rzeczypospolitej Polskiej, działają rady narodowe. W wieloszczeblowej strukturze rad na szczeblu podstawowym usytuowano gminne rady narodowe. Miały one liczyć od 12 do 30 osób, zależnie od wielkości gminy, z uwzględnieniem przedstawicielstwa w radzie poszczególnych gromad wiejskich na terenie danej gminy. Członkowie gminnych rad narodowych (jak i rad miejskich oraz rad wyższych szczebli) byli delegowani przez organizacje polityczne i gospodarcze oraz zawodowe i społeczne.
Organem gminnej rady narodowej było wyłaniane z jej grona prezydium, złożone z przewodniczącego, jego zastępcy oraz 3 członków. Ustawa nie określiła wprost charakteru organu, jakim było prezydium. Uniknięto określenia „organ wykonawczy”. Na podstawie całości ówcześnie wprowadzonych regulacji można przyjąć, że prezydium gminnej rady narodowej z przewodniczącym na czele było organem reprezentującym gminę oraz kontrolnym mającym nadzór nad działalnością organów podległych gminie, w tym gromadzkich.
W zakresie podległości ustawa stwierdzała wprost: Rady narodowe zorganizowane są na zasadzie hierarchicznego podporządkowania, co dotyczyło zarówno ciał kolegialnych, jak i pionowego układu organów prezydialnych.
Tę strukturę rad narodowych z prezydialnymi organami wyposażono na szczeblu lokalnym w szerokie kompetencje „gospodarza terenu” – od uchwalania planów działalności publicznej i budżetu, przez kontrolę działalności organów wykonawczych państwowych i samorządowych z punktu widzenia legalności, celowości i zgodności z ogólną linią polityki, po decydowanie o majątku nieruchomym i powoływanie samorządowych organów wykonawczych.
Tak ujęty model radziecki był nowością nieposiadającą własnych, rodzimych korzeni. Aby go zaszczepić, przyjęto drogę ewolucyjną, próbując godzić tę innowację z elementami ustroju znanego z przedwojnia, osadzonego w lokalnej świadomości i tradycji.
Zatem niebawem wszedł w życie dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 roku o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego (Dz.U. 1944, Nr 14, poz. 74 ze zm. Dz.U. 1946, Nr 3, poz. 19). Mocą tego dekretu organem wykonawczym gminnej rady narodowej ustanowiono zarząd gminny – organ ten wprowadzono zatem równolegle do istniejącego już zgodnie z wcześniej przywołaną ustawą o radach narodowych organu w postaci prezydium gminnej rady narodowej. Zarząd gminny oprócz pozycji organu wykonawczego w stosunku do macierzystej gminnej rady narodowej był także – z punktu widzenia zakresu działania w obszarze administracyjnym – organem zarządzającym.
Zarząd gminny składał się z wójta, podwójciego i 3 członków zarządu wybieranych przez gminną radę narodową. Wybór wójta i podwójciego wymagał zatwierdzenia przez właściwego starostę powiatowego. Z kolei [w]ójtowi, dla celów administracji gromad, podlegają sołtysi i podsołtysi (po jednym sołtysie i podsołtysie dla każdej gromady) wybrani przez ogólne zebranie mieszkańców gromady. Sołtysom dano prawo i obowiązek udziału w posiedzeniach zarządu gminnego z głosem doradczym, jednak tylko gdy przedmiot obrad dotyczy spraw danej gromady.
Była to kontynuacja rozwiązań przedwojennych, które – choć w zmienionej formie – przetrwały jednak czas okupacji, istniały w chwili przejmowania administracji przez nową władzę i działały. Dekret wprost odwoływał się do poprzedniej regulacji: Zakres działania miejskich oraz gminnych rad narodowych i ich organów wykonawczych określają postanowienia […] ustawy z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego […] z wyjątkiem postanowień […] etc.
Opierając się na nowych rozwiązaniach prawnych na terenach wiejskich, wprowadzono gminne rady narodowe z organami w postaci prezydiów gminnych rad narodowych pełniących funkcje „reprezentacyjno-kontrolne” oraz zarządów gminnych z wójtami jako organami wykonawczo- zarządzającymi tychże gminnych rad narodowych. Najniższy szczebel organizacyjny, gromada z ogólnym zebraniem mieszkańców gromady i sołtysem, stanowiła jednostkę pomocniczą względem szczebla gminnego i jego organów.
Ze względu na przedmiot niniejszego tomu odnotować należy postanowienia wydanego 15 marca 1945 roku rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej w sprawie regulaminu wyborów sołtysa i podsołtysa (Dz.U. 1945, Nr 10, poz. 53). I tak sołtysem mógł zostać każdy obywatel bez względu na płeć, który ukończył do dnia zarządzenia wyborów 24 lata, miał prawo uczestnictwa w zebraniu gromadzkim (ukończone 21 lat i zamieszkanie w gromadzie od minimum 6 miesięcy), a ponadto odpowiadał warunkom przewidzianym dla osób delegowanych do rad narodowych według wspomnianej ustawy z 11 września 1944 roku – chodziło o osoby, które brały lub biorą czynny udział, bądź w walce zbrojnej z okupantem, bądź w cywilnej akcji samoobrony lub oporu, włączając w to akcję propagandową, bądź też w akcji odbudowy państwowości polskiej w zakresie politycznym, społecznym, gospodarczym lub kulturalnym. Sołtysa (i podsołtysa) wybierało ogólne zebranie gromadzkie na trzyletnią kadencję; przepis zastrzegał, że wybory te nie mogą odbywać się w okresie pilnych robót polowych. Głosowano jawnie, ale na wniosek 1/10 upoważnionych do głosowania zarządzano tajność wyborów, a w przypadku zgłoszenia tylko jednego kandydata dopuszczano wybór przez aklamację. Nadzór nad prawidłowością wyborów sprawował wójt gminy, ale kompetencje w tym zakresie przysługiwały również prezydium gminnej rady narodowej.
Opisane wyżej połączenie „nowego” ze „starym” sprawiło, że struktura władz stała się dualistyczna: z jednej strony wprowadzono nieznaną do tej pory w takim kształcie instytucję rad narodowych, z drugiej natomiast utrzymano niektóre z głównych instytucji samorządu terytorialnego według modelu przedwojennego. Elementy te nie przystawały do siebie, czynnik państwowy przenikał się z czynnikiem samorządowym, czyniąc całość nieklarowną, obarczoną sprzecznościami począwszy od zasady, a na funkcjonalności kończąc – widoczne było to wyraźnie choćby w odniesieniu do pozycji względem siebie prezydium gminnej rady narodowej i zarządu gminnego. Struktura ta jednak okazała się jedynie przejściowa – „nowe” musiało wygrać…
